یکی از جاذبه های دیدنی شیراز (درشمال غربی شهر )باغ ارم است این باغ یک باغ تاریخی ایرانی است و شامل چند بنای تاریخی میباشد و به باغ گیاهشناسی نیز شهرت دارد.
تاریخچه ساخت این باغ به این گونه است که بنیانگذار اولیه باغ ارم شیراز، بهدرستی مشخص نیست و روایت شده كه ارم نام باغی بهشتگونه بوده كه شداد پسر عماد، پادشاه عربستان به منظور رقابت با بهشت ساخته بود،ولی توصیفهایی از آن درسفرنامههای متعلق به قرن دهم و یازدهم هجری آمده شده که این باغ در روزگار سلجوقیان و آل اینجو پا برجا بوده و در زمان زندیه هم کریمخان زند در سازندگی و بهسازی این باغ کوشیده. در زمان قاجاریه این باغ به مدت ۷۵ سال به دست سران ایل قشقایی شخصی بنام محمد قلي خان ايلخاني قشقائي افتاد و در این زمان عمارتی در این باغ ساخته شد.
اما در زمان سلطنت ناصر الدین شاه قاجار عمارتی دیگر توسط حسین علی خان نصیر الملک حکمران فارس پی ریزی و با مرگ وی خواهر زاده او ابولقاسم خان نصیر الملک امور باغ ارم را به دست گرفت و عمارت باغ ارم نیمه کاره را تکمیل کرده و این عمارت تا کنون پابرجاست، از مرحوم نصیرالملک بناهای ارزنده ای در فارس باقیمانده ازجمله آنها مسجد نصیرالملک ، خانه نصیرالملک می باشد .
در مورد تاریخچه باغ ارم چند کتیبه سنگی در نقاط مختلف باغ از نصیرالملک باقیمانده و اولین کتیبه ان سنگ مرمر لیمویی رنگ است که در بالای سر در ورودی شمال شرقی باغ نصب شده که با خط نستعلیق چنین خوانده میشود که در سطر اول سطر اول آن کلمه شریفه بسم الله الرحمن الرحیم و و بعد از آن : از وزیر شه نصیرالملک راد / دائمش باغ ارم آباد باد نوشته شده است
کتیبه های کاشی کاری طرفین در باخط نستعلیق وزمینه سورمه ای که نوشته آن به صورت معرق است دارای آیه ای از قرآن مجید است.علاوه بر کتیبه فوق 6کتیبه سنگی در نمای شرقی ساختمان به صورت ازاره دیده می شود که همه آنها با خط نستعلیق نقر و در آخر آنها تاریخ های مختلفی به چشم می خورد و نام نصیرالملک در آن ها ذکر شده و در آخر کتیبه اولی تاریخ ۱۳۳۹ نوشته شده و در اشعار کتیبه دوم مربوط به شوریده شیرازی شاعرمعروف دوره قاجاریه می باشد ، کتیبه سوم نیز دارای بیت بوده که تاریخ بنای ساختمان را مشخص می سازد. در کتیبه چهارم تاریخ ۱۳۳۹ دیده می شود و اشعار آن مربوط به فصیح الملک شوریده شیرازی است و در این کتیبه نیز رمضان المبارک ۱۳۱۵ دیده می شود و مربوط به تعمیرات بنا در دوره مظفرالدین شاه قاجار میباشد .در کتیبه پنجم در آخر کتیبه چنین خوانده می شود : "حسب مستطاب اجل اشرف آقای نصیرالملک ".در کتیبه ششم که در سمت چپ و پای ایوان جنوبی نصب شده ، چنین خوانده میشود : "خادم اهل بشارت خان بنده درگه نصیرالملک ۱۳۴۰" کتیبه های مذکور مربوط به تعمیراتی است که بتدریج در این بنای با ارزش صورت گرفته و جالبترین تعمیرات در سالهای اخیر در این بنای ارزنده انجام پذیرفته که به کلی آن را از وضع خراب گذشته خارج نموده .
در توصیف کلی کتیبه ها میتوان گفت که 6کتیبه سنگی در نمای شرقی ساختمان باغ ارم بر نمای جرزهای طبقه اول نصب و خط همه کتیبه ها نستعلیق بوده که دو کتیبه در زیر ایوان دو ستون سمت راست و دو کتیبه در زیر ایوان دو ستونی بزرگ و دو کتیبه دیگر زیر ایوان دو ستونی سمت راست نصب و به ترتیب کتیبه های مذکور را از سمت راست مورد بررسی قرارمیدهیم . اولین کتیبه سمت راست در پای ستون سمت راست ایوان سمت راست نصب شده علینقی الشریف عمل استاد باشی حجار ۱۳۳۹. اشعار مربوط به مرحوم فصیح الملک شوریده شیرازی است.کتیبه ی دوم سنگی در پای ستون سمت چپ ایوان شمالی نصب و خط کتیبه مذکور نیز خط نستعلیق است . اشعار نیز اثر طبع مرحوم حاجی فصیح الملک شوریده شیرازی است . کتیبه بعدی که سرباز دوره هخامنشی را نشان می دهد که در یک دست نیزه و در یک دست دیگر او گرزی قرار دارد ، کلاه را با آن که سعی نموده اند به فرم نیزه داران تخت جمشید حجاری نمایند ولی ساده است .کتیبه مذکور در دو طرف ایوان قرینه سازی شده ولی به هر حال با آنکه تقلید از نقوش برجسته تخت جمشید شده جذابی و فرم زیبای نقوش برجسته نیزه داران پارسی تخت جمشید را ندارد .
سه پنجره آهنی در پای ایوان مرکزی دیده میشود که دو پنجره آهنی طرفین بزرگتر و قرینه سازی شده و پنجره وسط دو پنجره اندازه بزرگتری دارد، پنجره های آهنی مذکور قدیمی و مربوط به زمان احداث ساختمان می باشد سپس کتیبه ای با خط نستعلیق نصب گردیده شده است.
باغ تنوع گیاهی بسیار بالایی دارد و گیاهان بسیاری از تمام نقاط جهان در این باغ کاشته شده و به شکلی است که باغ در قالب یک نمایشگاه از انواع گلها و گیاهان درآمده و در حال حاضر این باغ در اختیار دانشگاه شیراز است و باغ گیاهشناسی آن در اختیار دانشکده کشاورزی شیراز و ساختمان باغ در اختیار دانشکده حقوقشیراز قرار گرفته است.
در تاریخ ۶ تیرماه ۱۳۹۰ در 35 مین اجلاس کمیتهٔ میراث جهانی یونسکو باغ ارم شیراز را به همراه 8 باغ دیگر ایرانی در فهرست میراث جهانی ثبت کرده است.
عمارت هسته مرکزی این باغ محسوب میشود و شیوه معماری عمارت این باغ به سبک معماری زمان قاجاریه و به تقلید از سبک معماری زندیه است. این عمارت از نظر معماری، نقاشی، کاشی کاری و گچ بری از شاهکار های معماری زمان قاجاربوده و این عمارت متشکل از 3 طبقه با تزئینات فراوان تشکیل و اتاقهای طبقه زیرین که تقریباً زیرزمین هستند، محلی بوده برای استراحت در روزهای گرم تابستان.
از بخش های بسیار جالب این بنای با ارزش سردابه ای در طبقه زیرین این ساختمان قرار دارد و آب جاری از وسط آن می گذرد و به همین جهت سردابه مذکور از نظر زندگی در تابستان محل بسیار مناسبی بوده که دارای گچبری های بسیارزیبایی در قسمتهای مختلف و از جمله در ایوان های نمای شرقی دیده که منظره جالبی به این بنای با ارزش داده وكف سالنهای طبقه پائين عمارت هم سطح زمين بوده و تالار مركزي واقع در طبقه پائين كه به حوضخانه معروف است اين تالار داراي آب نمائي در وسط آن میگذرد و سپس به استخر بزرگي در جلو عمارت مربوط مي شود . در وسط تالار حوضخانه يك ستون سنگي حجاري شده قرار گرفته و ديوارها و كف تالار با كاشي هاي هفت رنگ كه به طرزی زيبا و ماهرانه بكار رفته است .
سقف حوضخانه با كاشي های معرق و هفت رنگ پوشيده شده كه تصاوير زيبائي از شكارگاهها و مناظر طبيعت و داستان خسرو و شيرين و نقوش ديگر را در بر دارد . سقف 2 سالن طبقه سوم ساختمان كه باتيرهاي چوبي و تخته هاي منظم پوشيده کهداراي نقاشي هاي زيبا و بسيار نفيس و با ارزشی است ،در اين نقاشيها گل و بوته و طرحهاي اسليمي و تابلوهاي متعدد از شكارگاهها و چهره زنان و تصاويري از قصرهائي بسبك اروپائي نشان داده واين نقاشيها شباهت زيادی به نقاشی هاي سقف ايوان و اتاقهای عمارت ديوانخانه قوام الملكی يا باغ قوام كه اثر لطفعلی خان صورتگر است را دارد همچنین هنر ظريف نقاشی روی سقف كه اهل اين فن آنرا مرجوك ( بر وزن مردمك) نامند در دوره قاجاريه در شهر شيرازكاملارواج داشته.
تزئینات اتاقها، کاشیکاریهای رنگین شکل است وحجاری ها و نقاشی های رنگ و روغن از جمله بناهای پر ارزش و مهم شیراز و نقوش ازاره سنگی آن از نمونه های جالب حجاری محسوب می گرددو دو طبقه بالایی دارای ستونهایی که از تخت جمشید الهام گرفته ،در بخش پیشانی بنا دو نیمدایره در دو طرف، و یک تابلو بزرگ در وسط قرار گرفته که از سه هلال روی هم تشکیل و تصاویری از شاهنامه فردوسی و نظامی و نبرد شاهان قاجار و ادبیات كهن فارسی و قصههای مذهبی كاشیكاری شده ا را نشان میدهد.در بالای عمارات باغ ارم هلالیهای زیبایی ساختهاند كه در اصطلاح معماران محلی فارس به آن سنتوری می گویند.
یکی از قسمت های بسیار جالب این بنا پنجره های آهنی در طبقه اول ساختمان در پای ایوان بزرگ دو ستونی در مدخل سردابه قراردارد و از نمونه های جالب پنجره های آهنی در دوره قاجاریه محسوب و قسمت عمده درهای چوبی از چوب ساج تهیه گردید و به همین جهت با گذشت سال ها سالم باقیمانده و هیئت اصلی خود را حفظ نموده اند. در سه دهه پیش بخش هایی در سمت غربی باغ ازجمله اراضی دهی موسوم به "كوشك" به مساحت باغ افزوده و در این زمان مساحت كل باغ ارم نزدیك 110380 متر مربع است. سمت شیب زمین از غرب به سوی شرق و مجموعه عمارت اصلی و اندرون در قسمت مغرب و در بلندی چشمگیری قرارگرفته و به سبب شیب زیاد زمین در قسمت هایی از خیابان های اصلی و دیگر خیابان های باغ ،پلههایی ایجاد و این پستی و بلندی زمین بر زیبایی فضای باغ بسی افزوده.
کاشی کاری پیشانی ایوان مرکزی و اطراف آن از جالبترین کاشی کاری های دوره قاجاریه محسوب می شود که نمونه آن در سایر بناهای دوره قاجاریه دیده نمیشود ، چه در ساختمان دیوان خانه قوام الملکی یا اندرون زینت الملکی و یا سایر بناهای دوره قاجاریه نظیر کتیبه کاشی کاری پیشانی ایوان ساختمان باغ ارم دیده نمیشود و به همین جهت آن را باید از نمونه های منحصربه فرد دانست.این بنا بیش از 70 سال به خوانین قشقایی تعلق داشته که در دوران پهلوی مصادره گردیدو به وسیله دولت وکمکهای مادی شاهنشاه و شهربانو خریداری و تعمیر و به دانشگاه شیراز اهداء شد . ساختمان آن به علت عوامل طبیعی به صورت مخروبه درآمده بود و دیوارهای باغ نیز از چینه بود که به طور کلی خراب شده بود . ضمن تهیه طرح تعمیراتی دیوار چینه آن برداشته و یک دیوار کوتاه سنگی با نرده آهنی در اطراف آن احداث شد. در سمت جنوب باغ مذکور رودخانه خشک شیراز از شرق به غرب امتداد دارد
وسعت باغ بیش از سه هکتار و از درختان مرکبات و سرو پوشیده شده ،جالبترین قسمت باغ خیابانی از شرق به غرب در وسط باغاست که در دو طرف آن درختان سرو کاشته و زیبایی خاصی را داراست . در میان درختان سرو این خیابان سرو بلند قامتی از دور جلب توجه میکند و بعلت موزون بودن آن آنرا سروناز میخوانند . نظیر سرو مذکور در سایر باغ های شیراز دیده نمیشود. انواع درختان باغ ارم را میتوان به دو دسته کلی درختان غیر مثمر و درختان مثمر تقسیم كرد:-درختان غیر مثمر باغ عبارتند از: سرو ناز، كاج، افرا، ارغوان، بید مجنون، سیاه بید، زبان گنجشك، بید مشك، سپیدار، و اكالیپتوس
درختان مثمر باغ عبارتند از: انار، ازگیل، نارنج، خرمالو، گردو، زردآلو، بادام، سیب، به و گلابی. محصول اصلی درختان میوه دار باغ در درجه اول انار و در درجه دوم میتوان مركبات را به حساب آورد. درختان مركبات باغ ارم در ردیف سایر نارنجستان ها و باغ های مركبات شیراز است ولی دیگر درختان و سرونازهای باغ در مدت سالیان دراز موزون و شكوهمند گردیده و مرتباً هم بر زیبایی آنها افزوده شده ،چند سال یكبار مقداری از درختان مركبات بر اثر سرمای سخت از بین می روند درحالی كه سروها در عرض پنجاه سال اخیر همچنان جذابیت خود را حفظ نموده اند .
فضای باغ ارم از لحاظ اسلوب خیابانكشی و درختكاری نه تنها در بین باغ های شیراز بلكه در تمام مناطق كشور ما كم نظیرو پارهای از هنرشناسان را عقیده بر ایندارند كه از نظر باغ سازی طرح باغ ارم یادآور باغ های عهد ساسانی است.زمین باغ به شكل مربع مستطیل بسیار وسیع كه یك ضلع بزرگتر آن به جانب شمال و بلوار موسوم به "ارم" و یك ضلع كوچكتر به جانب مغرب و بلوار موسوم به "بلوار دانشجو" (آسیاب سه تای) است. دو جانب دیگر باغ محدود به باغ ها و خانههای مسكونی بوده و مساحت باغ ارم در دوران گذشته افزایش و كاهش بسیار یافته. قسمت عمدة آبی که این باغ را مشروب میسازد مانند بیشتر باغهای شیراز از نهر اعظم بوده و این نهر به جدولهای متعدد تقسیم میگردد، از آن جمله جدول میری میباشد که یک پنجم از نهر اعظم میباشد که باغ ارم از جدول میری مشروب میگردد.علاوه براین 2 حلقه چاه عمیق در باغ حفر گردیده که آب مورد نیاز بوسیلة پمپ تأمین شده و با استفاده از لوله کشی به مصرف آبیاری گلهای باغ میرسد. از آب لولهکشی شهر نیز برای آشامیدن و مصارف عمارات استفاده میشود.
سعدی شاعر پر آوازه ایران در با این باغ چنین گفته :آن خرمن گل نه گل که باغست نه باغ ارم که باغ مینوست وشاعر دیگری بنام حافظ نیز سروده که:ننگرد دیگر به سرو اندر چمن هرکه دید آن سرو سیم اندام را
پس از گشت و گذار از این باغ باشکوه می توانید به یکی از رستوران های باغ ارم همچون رستوران تین در بخش میدان دانشجو ، رستوران خان نایب قسمت میدان آزادی ، رستوران ونک در میدان آزادی ، رستوران دهلیز قسمت خیابان آبان و رستوران سنتی شاطر عباس در خیابان خاک شناسی رفته و غدا را نوش جان کنید. اگر هنوز به شیراز سفر نکرده اید و می خواهید محل اقامتتان نزدیک به این باغ و تفرجگاه های نزدیک به آنجا باشد نزدیکترین هتل باغ ارم یعنی هتل ستارگان در تقاطع خیابان های آزادی و ارم است اما اگر کمی دورتر هم بخواهید می توانید به هتل هما ، هتل آریوبرزن، هتل پارس و یا هتل آپارتمان تچر در خیابان فردوسی بروید.
.
نظرات