در قسمت شمال ایران دریایی به نام دریای خزر یا دریای مازندران یا دریای کاسپین وجود دارد. دریاچه خزر بزرگترین دریاچه دنیا به حساب می آید که به همین دلیل آن را دریا می‌نامند مطابق بخشنامه دولتی سال ۱۳۸۱ نام رسمی  این دریا دریای شمال ایران و در مکاتبات فارسی دریای خزر بوده  همچنین  در مکاتبات خارجی Caspian Sea  خوانده شده .ولی نام های «دریای هیرکان» و «دریای کاسپی» از نظر تاریخی مطرح تر بوده است. 

به باور شخصی بنام عنایت‌الله رضا، در کتاب نام دریای شمال ایران محتمل‌ترین نام امروز برای این دریا، دریای کاسپین است (کاسیان یا کاسی‌ها مردمانی سفید پوست بودند که از زمان هزاره دوم قبل از میلاد تا دوره ساسانی، مکتوب‌ها واشاره‌هایی به حضور آن‌ها در شمال و غرب ایران بوده است) ایرانیان تنها مردمی هستند که از ۱۳۱۶ این دریا را با نام مازندران می‌نامندو نام دریای مازندران و دریای خزر در ۵۰ سال گذشته در رسانه‌های گروهی ایران رایج بوده است. در سال ۱۳۶۱ دولت نام دریای مازندران را نام رسمی اعلام کرد دریای خزر امروزی باقی‌مانده دریای  پهناور از دریای سیاه تا دریاچه آرال گسترش داشته.بطور کلی دریای خزر که در گذشته به نامهایی چون خاواینسکی، دریای هیرکانیان، دریای جرجان (گرگان)، بحر مازندران، بحر آبسکون و بحر قانیا، نامیده شده، این دریای بسته که در شمال کوهزایی آلپ هیمالیا قرار گرفته و باقیمانده‌ای از دریای پاراتتیس است که بر پایه پژوهش های زمین شناسان روسی، حدود 11000 سال پیش، پس از جدایش از دریاهای سیاه ومدیترانه، مستقل شده .این دریاچه در گذشته چند بار بخاطر رشد حجم دوباره به دریای سیاه و دریاچه آرال وصل گرددید  چنین حالتی آخرین بار پس از اتمام عصر یخ انجام شد و دریای خزر به دریای سیاه وصل شد. دریای خزر هرگز با اقیانوسها مرتبط نبوده است. وسعت  پهنه‌ای آبی آن از جنوب به ایران، از شمال به روسیه، از غرب به روسیه و جمهوری آذربایجان و از شرق به جمهوری‌های ترکمنستان و قزاقستان محدود می‌شود.دریای خزر گاهی بزرگترین دریاچه جهان و گاهی کوچکترین دریای خودکفای کره زمین  طبقه‌بندی می‌شود و بزرگترین پهنه آبی محصور در خشکی میباشد. بزرگترین دریاچه جهان، به علت وسعت زیاد6.5برابر دریاچه اورالو 13 برابر دریاچه بایکالو زمانی تمامی سطح خشکی‌های آسیای جنوب باختری را پوشانده بود از همان زمان‌های پیش دریا خوانده می‌شد و این دریاچه دارای طول تقریبی ۱۲۰۰ کیلومتر و عرض متوسط ۳۲۰ کیلومتر و مساحت ۴۳۸۰۰۰ کیلومتر میباشد.حجم آب  دریای خزر در کل به این صورت است که بیش از دو سوم حجم آب دریای خزر در بخش جنوبی و نزدیک به یک سوم از آب در بخش مرکزی و فقط حدود 0.1 درصد به بخش شمالی تعلق دارد. سطح دریای خزر پائین‌تر از سطح دریاهای آزاد میباشد  و تا ابتدای سده بیست‌ویکم در حدود  ۲۶٬۵ تا ۲۸ متر پایین‌تر از سطح دریا تخمین زده شد. خط ساحلی دریا حدود ۷ هزار کیلومتر، مساحت آن ۳۷۱ تا ۳۸۶ هزار کیلومترمربع (1.5برابر خلیج فارس) و حجم آب آن نیز ۷۸۷۰۰ کیلومترمکعب است از حدود 6380  کیلومتر طول سواحل خزر حدود 922 کیلومتر از آستارا تا رود اترک متعلق به ایران میباشد ، وسعت حوزة آبگیردریای خزر  در حدود ۳۷۳۳۰۰۰ کیلومتر مربع میباشد  که ۲۵۶۰۰۰ کیلومتر مربع آن در خاک ایران قرار دارد که باریک ترین عرض دریا ۲۲۰ کیلومتر بین شبه جزیره آبشوران و دماغه کواولی و عریض ترین بخش آن حدود ۵۴۵ کیلومتر در شمال آن قرار دارد، کم عمق ترین ناحیه این دریاچه هم  ۲۵  متر در منطقه شمالی و عمیق ترین مناطق در قسمت مرکزی و جنوبی واقع شده‌است که در بعضی از مناطق جنوبی ۹۰۰ الی ۱۰۰۰ متر عمق دارد، وسعت حوزة آبگیر آن ۳۷۳۳۰۰۰ کیلومتر مربع است که ۲۵۶۰۰۰ کیلومتر مربع آن در خاک ایران قرار دارد دریای خزر از اوایل قرن بیستم تا دهه هشتاد حجم کلانی را از دست داده و بین سال های ۱۹۳۰ تا ۱۹۴۱ میلادی (۱۳۰۹ تا ۱۳۲۰ خورشیدی) و ۱۹۷۰ تا ۱۹۷۷ (۱۳۴۹ تا ۱۳۵۶) سطح آب با سرعت بیش از ۱۶ سانتی‌متر در سال عقب نشینی کرده زیرا برداشت آب از رودخانه‌های تغذیه کننده دریا بسیار زیادتر از حد مجاز بوده و آب ورودی نمی‌توانست حجم تبخیری را جایگزین کند. از سال ۱۹۷۸ تا ۱۹۹۴ میلادی (۱۳۵۷ تا ۱۳۷۳ خورشیدی) سطح آب دوباره سریعاً رو به رشد گذاشت و ارتفاع آب سالانه بین ۵ تا ۴۰ سانتی‌متر بالا آمده، بطوری که آب بین ۵ تا ۲۵ کیلومتر به داخل خشکی نفوذ و دو میلیون هکتار زمین نویافته متاسفانه به  زیر آب رفت. امروزه سطح آب هنوز در حال رشد است و دانشمندانی از جمله «گ. تیتارنکو» علت آنرا نه رشد حجم آب بلکه رشد زمین دریا دانسته اند تیتارنکو تخمین می‌زند که این رشد تا ۲۰۰ سال آینده ادامه خواهد داشت و احتمال دارد تا نیمه دوم قرن بیست و یکم سطح آب ۴۰ متر رشد کندکه این امر کشورهای ساحلی را برآن داشته که کمتر در نزدیکی ساحل دریا سرمایه‌گذاری کنند مثلا ایجاد صنایع استخراج نفت، گاز و پتروشیمی کنار این دریا ریسک بزرگی محسوب می‌شود و باید بطور جدی مورد بررسی قرار گیرد .دریای خزر در گذشته بخشی از دریای تتیس بود و اقیانوس آرام را به اقیانوس اطلس متصل می‌کرد. از حدود ۵۰ تا ۶۰ میلیون سال پیش به تدریج راه این دریا ابتدا به اقیانوس آرام و سپس به اقیانوس اطلس بسته و در سال ۱۹۵۲، شوروی رود دُن و ولگا را با ایجاد آبراهی مصنوعی به هم پیوست تا کشتی‌های کوچک بتوانند از دریای خزر به دریای آزوف و دریای سیاه راه یابند.و بدین ترتیب  دریای خزر دوباره به دریاهای آزاد راه یافت بخش های شمالی، جنوبی و میانی که عمق و بستر متفاوتی از یکدیگر دارند بر اثر برجستگی زیر‌آبی در امتداد ارتفاعات قفقاز به وجود آمده‌اند. که بخش  شمالی این دریا بسیار کم‌عمق است به طوری که تنها نیم درصد آب دریا در یک‌چهارم شمالی دریا قرار دارد و عمق آن به طور میانگین کمتر از ۵ متر است، در حدود ۱۳۰ رودخانه به این دریای پهناور می‌ریزند سپید رود و پیلورود (رود بزرگ) و هراز از رودهایی که به دریا میریزند که اکثر آن‌ها از شمال غربی به دریا می‌پیوندند که بزرگترین آن‌ها رود ولگا است که هر سال به طور میانگین ۲۴۱ کیلومتر مکعب آب را وارد دریای خزر می‌کند با تخمین 81درصد ریختن اب به این دریاچه این رود  حدود 90 میلیون تن رسوب را وارد دریاچه می‌کند که در آنها، سیلت از همه بیشتر و همراه با دیگر انواع (ماسه، رس کربناتی دانه ریز) ستبرای قابل توجهی را تشکیل می‌دهند. ستبرای رسوبات نرم بستر دریای خزر را از 40 متر در نقاط شمالی و مرکزی تا حدود 1200 متر در بخش جنوبی برآورد کرده‌. رودهای کورا ۱۳، اترک ۸٫۵، اورال ۸٫۱ و سولاک ۴ کیلومتر مکعب آب را سالانه وارد دریا می‌کنند.طبیعت  زیستگاهی خزر آن را منزلگاه جانوران و گیاهان منحصربه‌فردی کرد ودر حدود 100 گونه ماهی  در این دریا زندگی می‌کنند که درحال حاضر تنها حدود 15 نوع آن مورد بهره‌برداری  اما در عین حال موجب شده تا در مقابل آلودگی‌های کشاورزی و صنعتی و نفتی بسیار آسیب‌پذیر باشد جهت جریان آب این دریاچه از سمت شمال غربی به جنوب شرقی و ژرفای زیاد آب در کرانه‌های ایران که باعث کندی حرکت جریان می‌شود ومنجر به تجمع انواع آلودگی‌های این دریاچه در سواحل ایران به میزانی بیش از کرانه‌های دیگر کشورها می‌شود..دریا از نظر منابع نفت و گاز بسیار غنی میباشد و ذخایر نفتی آن حدود ۱۷ تا ۳۵ میلیارد بشکه برآورد می‌شود.  بخشی از نفت دریاچه که از میدان نفتی باکو پایتخت جمهوری آذربایجان برداشت و از طریق خط لوله باکو-تفلیس-جیهان به سواحل مدیترانه منتقل شوداستخراج نفت در این دریا ۵۰ میلیارد بشکه است و این یعنی حدود ۴ درصد از کل ذخایر نفت دریای خزر دارای ذخایر عظیمی از سوخت‌های هیدروکربنی است  در سال۲۰۱۲، جمهوری آذربایجان روزانه ۸۹۰ هزار بشکه نفت از حوزه جغرافیایی خود در دریای خزر استخراج می‌کرده و رتیه‌های بعدی کشورها  ترکمنستان با ۴۶ هزار بشکه، روسیه با ۶ هزار بشکه و قزاقستان با ۳ هزاربشکه نفت، به خود اختصاص می‌دهند. این در حالی است که کشور ایران، در این منطقه هیچگونه برنامه عملی در خصوص برداشت نفت و گاز تدوین نکرده است و تنها به مطالعه و نقشه‌برداری اکتفا کرده که دلیل آن را می‌توان در اتکای ایران به منابع عظیم و قابل اتکای نفت و گاز موجود در خلیج فارس عنوان کرد.ترکیبات شیمیایی آب خزر از نوع منیزیم، کلسیم و سولفات  و میزان نمک های محلول آن بین 12 تا 13 گرم در لیتر است که به تقریبا یک سوم شوری آب دریاهای آزاد و اقیانوسهاست. شیرین ترین بخش آن مربوط به نواحی نزدیک به مصب رودخانه ولگا و شورترین بخش آن مربوط به خلیج قره بغاز بوده است که در آن تبخیر بیش از ورودی آب به آن است..منابع مهم  دریای خزر غیر از ذخایر نفت و گاز موجود در زیر بستر دریا دارای  انواع ماهیان خاویاری هم میباشد که شهرت جهانی خاص داردو سالیانه حدود 300 تن خاویار از صید این ماهی‌ها به دست می‌آیدکه حدود 90 درصد خاویار جهان نیز از این دریا به دست می‌آید که از نظر اقتصادی بسیار حایزاهمیت است. نمک‌های محلول موجود در آب دریای خزر با آب اقیانوس‌ها متفاوت است و در حاشیه شرقی خزر میانی کولاب قره بغاز قرار دارد که با ویژگی‌های خاص خود بر عجایب طبیعی بزرگ‌ترین دریاچه افزوده که این کولاب به صحرای گرم و خشک ترکمنستان مشرف است.تقسیم بندی بر اساس تاریخ دریای خزر به این صورت بوده که تا پیش از فروپاشی کشور شوروی و اضافه شدن کشورهای نوبنیاد آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان به کشورهای ساحلی دریای خزر، وضعیت حقوقی دریای خزر به وسیلهی معاهدات ۱۲۰۷ / ۱۸۲۸، ۱۳۰۰ / ۱۹۲۱ و ۱۳۱۹ / ۱۹۴۰ میان ایران و روسیه و بعدها ایران و شوروی، مشخص شده بود.براساس قرارداد ترکمانچای ‌سال ۱۲۰۷ / ۱۸۲۸، ایران از داشتن نیروی دریایی در دریای خزر محروم شده بود، اما در عهدنامه دوستی ایران و روس ‌سال ۱۳۰۰/ ۱۹۲۱ به تساوی به ایران و شوروی حق کشتی رانی جنگی و غیر آن داده شد و در قرارداد بازرگانی و دریانوردی ۱۳۱۹ / ۱۹۴۰ جزئیات رژیم دریانوردی مشخص و در این معاهدات، هیچ اشاره‌ای به چگونگی استفاده از منابع بستر دریا مطرح نمی‌کنند.همچنین در سال ۱۹۹۱ روسیه و ایران خواهان بودند که کشورهای ساحلی دریای خزر به طور مشاع از این دریا بهره‌برداری کنند در حالی که سه کشور دیگر دریای خزر خواهان تقسیم آن بودند. در ۲۱ دسامبر ۱۹۹۱، جمهوری‌های شوروی سابق با امضای اعلامیه آلماآتا متعهد شدند که به قراردادهای شوروی با دیگر کشورها پایبند باشند.اما روسیه در سال ۱۹۹۸ موضع خود را تغییر و در سال ۱۳۸۰ و ۱۳۸۱ با قزاقستان و سپس با آذربایجان پروتکل دو جانبه‌ای را تعیین کرد که با وصل کردن دو سر نقاط ساحلی این دو کشورعملا حدود ۲۷ درصد دریا سهم قزاقستان و حدود ۱۹ درصد دریا سهم روسیه می‌گردد. سهمی حدود ۱۸ درصد هم با همین فرمول برای آذربایجان در نظر گرفته ودرواقع ۶۴ درصد بستر دریا را این سه کشورمیان خود تقسیم کرده‌اند اما ایران و ترکمنستان این نوع تقسیم بندی دو جانبه را رسمیت نپذیرفته‌اند و نظام تقسیم دریا را غیرقابل قبول می‌دانند. دمای آب دریا در تابستان تقریبا در همه جا برابر ولی در زمستان، بخش شمالی دریای خزر (دست کم چهار ماه) دمای زیر صفر دارد و یخبندان است در صورتیکه در جنوب آن، هیچگاه یخبندان نمی‌شود و متوسط دما 509+ درجه سانتیگراد است.رکوردشکنی دخترایرانی در دریای خزر به این گونه بوده که دختر 10 ساله گیلانی به عنوان نخستین دختر ایرانی 10 کیلومتر و200 متر در دریای خزر در محدوده سنگاچین بندرانزلی را به مدت 7 ساعت شنا کرد و رکورد شنا در آب های آزاد آسیا را به نام خود ثبت کرد که افتخاری بزرگ برای دختران ایرانی میباشد.

اضافه کردن نظر