آهن به عنوان یک ماده غذایی ضروری بوده که  وظیفه حمل اکسیژن دربدن را به عهده  داشته و یکی از عوامل تشکیل‌دهنده آنزیم‌های متعدد در بدن بوده، فرم آهن ذخیره شده در بدن انسان به صورت “فریتین” و”هموسیداین”است که دربخش‌های گوناگون بدن انسان از جمله مغز استخوان، کبد و طحال وجود داشته و کمبود شدید آهن در بدن باعث کم خونی، رنگ پریدگی و سلول‌های خونی با میزان غلظت هموگلوبین پایین می‌شود که  این کمبود در زنان باردار، خطر تولد فرزندان نارس را افزایش خواهد داد و موجب تولد نوزادان کم وزن  نیز می‌شود و همچنین کمبود آهن در کودکان موجب کم هوشی و کاهش قدرت تمرکز می‌شود.

آهن یکی از عناصر مغذی و ضروری برای حفظ سلامت بدن بوده که  باعث تضمین عملکرد سلول‌های بدن می‌شود، تمرکز و حافظه را بالا برده و انرژی بدن را تأمین می‌کند و به ساخت هموگلوبین‌های سلول‌های خونی کمک  شایانی می‌کند. این سلول‌ها وظیفه‌ی انتقال اکسیژن به سمت بخش‌های متفاوت بدن را بر عهده داشته و آهن افسردگی‌های افراد را به دست فراموشی می‌سپارد، اما متاسفانه بسیاری از مردم در سرتاسر جهان  به اندازه‌ی کافی این ماده‌ی معدنی را دریافت نمی‌کنند.التهاب زبان،خستگی مزمن، افسردگی، سرگیجه، سردرد، عدم حفظ دمای ثابت بدن، نفس نفس زدن، ناخن‌های شکننده، زودرنجی، تپش قلب یا ضربان نامنظم از عوامل احتمالی دیگری بوده که نشان می‌دهند افراد دچار کمبود آهن شده‌اند.

منابع غنی آهن  در صد گرم ماده غذایی:کباب گوشت کبوتر: 20 میلی گرم ، پودر کاکائو بدون شکر: 5/11 میلی گرم ، جگر مرغ و ماکیان: 1/9 میلی گرم ، آرد سویا: 5/10 میلی گرم ، جوانه گندم: 9 میلی گرم ،جگر گوساله: 8 میلی گرم ، عدس: 6/7 میلی گرم ،صدف پخته: 3/7 میلی گرم ، دل گاو: 7 میلی گرم ، پسته: 7 میلی گرم ،زرده تخم مرغ: 7/5 میلی گرم ،گوشت کباب شده: 5/4 میلی گرم

بطورکلی آهن عمل مهم در بدن انجام میدهد :  به رشد کمک میکند ، موجب افزایش مقاومت در بدن در مقابل بیماری ها می گردد ، از خستگی جلوگیری کرده  ، کم خونیهای حاصل از کمبود آهن را معالجه واز ان پیشگیری میکند،  رنگ موزون به پوست میدهد.

کمک به حمل اکسیژن از ریه به سلول های بدن: هموگلوبین بیشترین بار آهن را در بدن را دارد و وظیفه حمل اکسیژن از ریه ها به تمامی سلول های بدن را ایفا کرده و کم شدن سطح هموگلوبین سبب خستگی زودرس و سایر مشکلات می گردد.

آهن برای تولید انرژی در سلول ها مورد نیاز است: تولید انرژی نیازمند تبدیل مواد قندی، چربی ها و پروتئین ها به ATP Adenosin Triphosphate می باشد، حالتی که بدن بتواند از انرژی برای فعالیت های خود استفاده کرده و بدن به آهن و مس برای این امر احتیاج داشته و کمبود انرژی در افرادی که دارای مشکلات کمبود یا ازدیاد آهن هستند در نهایت منجر به سرطان خواهند شد.

تولید کاتالاز: کاتالاز آنزیمی است  که در حال چرخش در بدن که اتم های آزاد اکسیژن را به نام رادیکال های آزاد جمع آوری می کند، تولید این آنزیم بدن را در برابر صدمات رادیکال های آزاد مصون می کند.

در برنامه غذایی روزانه 2 نوع اهن را داریم یکی: “آهن هم” haem و  دیگری “ آهن غیر هم” non haem وجود دارد. آهن هم در گوشت قرمز، مرغ، ماهی و جگر وجود دارد و آهن غیرهم در غذاهای گیاهی مانند غلات، حبوبات، سبزی ها، سویا، مغزها و انواع خشکبار یافت می‌شود که “آهن هم” از قابلیت جذب بالایی برخوردار بوده  یعنی ۲۰ تا ۳۰ درصد آن جذب می‌شود ولی تنها ۳ تا ۸ درصد آهن “غیر هم” جذب بدن خواهد شد که با توجه به این موضوع، کارشناسان توصیه می‌کنند آهن مورد نیاز بدن از منابع حیوانی  مانند گوشت قرمز که منبع غنی از آهن می باشد و قابلیت جذب آهن موجود در آن بالاست، تامین خواهد شد و زمانی که آهن به یک قسمت پروتئینی وصل شده باشد به آن “آهن هم” می‌گویند.

علت  کاهش آهن در بدن  

مهم ترین دلایل کمبود آهن شامل دریافت ناکافی آهن به علت رژیم غذایی حاوی آهن اندکی مانند رژیم‌های گیاه خواری، جذب ناکافی آهن در اثر اسهال، کاهش ترشح اسید معده، مشکلات گوارشی یا تداخلات دارویی، افزایش نیاز بدن به آهن برای افزایش حجم خون و بالاخره خون‌ریزی زیاد در دوران عادت ماهانه و یا در اثر جراحات یا مشکلاتی چون همورویید (بواسیر) یا بیماری‌های بدخیم و انگل‌ها می باشد .

کافی نبودن آهن به دلیل عدم مصرف مواد غذایی سرشار از آهن و یا مصرف مواد غذایی دیگری بوده  که جلوی جذب آهن کافی را می‌گیرد ،  بیماری سلیاک یا عدم تحمل گلوتن و کولیت‌های مزمن همچنین می‌تواند به جذب آهن آسیب برساند یا به خاطر اینکه آهن بیشتر از طریق سیستم گوارشی جذب بدن می گرد.

کاهش آهن در رژیم غذایی : آهن از رژیم غذایی جذب می شود ، هر چند فقط یک میلی گرم آهن از هر ۲۰-۱۰ میلی گرم آهن غذا جذب می شود اما فردی که قادر به مصرف یک رژیم غنی از آهن نباشد ممکن بوده که  به درجاتی از آنمی فقر آهن مبتلا بشود.

تغییرات بدنی:هنگامی که بدن تحت تأثیر تغییرات ناگهانی مانند  رشد ناگهانی در بچه ها و بالغین  و یا در طی دوره شیردهی قرار می گیرد، نیازمند افزایش دریافت آهن و افزایش تولید سلول های قرمز خونی می باشد.

اختلالات مجاری گوارشی:اختلال در جذب آهن بعد از بعضی جراحی های دستگاه گوارش شایع بوده که  قسمت اعظمی از آهن موجود در غذا توسط قسمت کوچکی از روده فوقانی جذب می شود. هر اختلالی در دستگاه گوارش می تواند جذب آهن را تغییر داده و منجر به آنمی فقر آهن میشود.

کاهش آهن در بدن نوزادان :ذخیره کم آهن  بدن  در نوزادان نارس یا کمبود ذخیره آهن مادر در دوران بارداری ، کمبود تغذ یه ای آهن،   از دست دادن خون با منشا گوارشی  الودگی انگلی،  زخم معده و روده،  حساسیت به پروتیین شیر گاو بوده ،اختلال در جذب آهن در اسهال مزمن و یا در بیماری سلیاک ، مصرف زیاد شیر گاو و غذاهای فاقد اهن

از دست دادن خون :از دست دادن خون سبب کاهش آهن و در نتیجه کم خونی فقر آهن می شود . منبع از دست دادن خون مانند :خونریزی دستگاه گوارش، خونریزی ماهیانه یا صدمات می باشد و کمبود آهن در مردان بزرگسال معمولا در اثر از دست دادن خون زیاد ایجاد شده است.

مصرف داروهای ضد اسید مثل رانیتیدین یا مصرف زیاد داروهایی مثل امپرازول یا ازومپرازول می‌تواند جلوی جذب آهن را بگیرد و کاهش اهن را به دنبال دارد.

افرادی که  یک ساعت قبل و دو ساعت بعد از غذا قهوه، چای ،چای سبز و نوشابه مصرف میکنند باعث کاهش اهن دربدن  شده .

کم خونی فقر آهن و رابطه آن با مس: مس برای تبدیل آهن از فرم Ferric به فرم Ferrous و همچنین برای داخل شدن آهن در مولکول هموگلوبین و برای تولید به آن احتیاج داشته و وقتی میزان مس در بدن در سطح متعادل نباشد باعث  ایجاد اختلال در این چرخه گردیده که به عبارتی فرد واقعاً دچار کمبود آهن نمی باشد بلکه مس زیاد سبب اختلال در نقش آهن گردیده که  این نوع کم خونی در زنان جوان و کودکان بسیار شایع بوده که  گرچه هر فردی می تواند به آن مبتلا بشود که  این نوع کم خونی به خاطر ازدیاد مس می باشد و در آزمایش خون کاملاً شبیه حالتی بوده  که فرد دچار کمبود آهن میباشد ، اما علت و نوع درمان آن کاملاً متفاوت بوده و معمولاً با خوردن قرص آهن بطور کامل هم رفع نمی شود و مصرف قرص آهن در خیلی از افراد باعث ازدیاد آهن و مشکلات مربوط به آن می شود

غذاهای و داروهای حاوی آهن

گوشت قرمز منبع آهن بوده و آهن آن در مقایسه با منبع گیاهی به خوبی جذب بدن شده و  رژیم های حاوی حبوبات، سبزیجات به ویژه اسفناج، نان گندم نیز  میزان آهن لازم بدن را تامین می نماید.ماهی یا مرغ را به جای گوشت قرمز استفاده شود، و غذاهای گوشتی را با لوبیا، ماکارونی و برنج مصرف کنید

انواع گوشت‌ها، جگر و بعضی از محصولات کشاورزی مانند انواع حبوبات دارای آهن هستند. اگر همراه با غذا، ویتامین c که در سبزیجات و مرکبات و میوه‌ها وجود دارد مصرف بشود، آهن فرآورده‌های گیاهی مانند حبوبات هم قابل جذب می‌شود. بنابراین مصرف انواع سبزی و سالادها همراه با غذا برای کسانی  که کمتر به گوشت دسترسی دارند و بیشتر آهن مورد نیاز بدنشان از طریق فرآورده‌های گیاهی تامین می‌شود، توصیه خواهد شد.

دل،جگر و سایر گوشت‌ها ،ز رده تخم مرغ، بادام، پسته، گردو،حبوبات،مارچوبه و آرد جو ، غذاهای دریایی ، خشکبار مانند زردآلو، آلو و کشمش ، مغزها و لوبیاها،  سبزیجات سبز برگی مانند اسفناج و بروکلی ، ملاس تیره ،غلات کامل و نان‌ها و غلات غنی شده با آهن می باشند ، عدسی، سبزیجات پررنگ از جمله کلم بروکلی، اسفناج و سبزی خوردن را از جمله منابع گیاهی تامین آهن بوده .

موادی مثل  پلی‌فنل‌ها، فیتات و کلسیم که در واقع اجزای برخی غذاها یا نوشیدنی‌ها هستند مثل چای، قهوه، غلات کامل (سبوس‌دار)، حبوبات و شیر و سایر لبنیات جذب آهن غیر هم را اگر در یک وعده مصرف شوند کاهش داده ومصرف  کلسیم حتی جذب آهن هِم را نیز اگر در یک وعده مصرف شوند کم می‌کند. با این حال در مورد افراد سالمی که رژیم غذایی متنوعی نیز مصرف می شود که البته  این مقدار ممانعت از جذب آهن توسط این مواد معمولاً نگرانی ایجاد نخواهد کرد.

رژیم‌های گیاهخواری دارای آهن هم کم تری  دارند  که  با تنظیم یک برنامه دقیق غذایی می‌توان جذب آهن را افزایش بدهد وعوامل دیگری مثل  مصرف داروهای آنتی‌اسید به مقدار بیش از حد توصیه گردیده و یا داروهای مورد استفاده برای درمان زخم‌های پپتیک و بازگشت اسید به مری می توانند سبب کاهش مقدار اسید معده و کاهش جذب آهن و در نتیجه کمبود آهن بشوند.

مصرف مکمل‌های آهن بهمراه اسیدفولیک برای افرادی که کم‌خونی دارند ضروری بوده  که بسته به میزان کم خونی میزان مصرف آن متفاوت بوده و، خانم‌ها می‌توانند یک روز در میان قرص آهن مصرف نمایند و کسانی که کم‌خونی شدید را دارند حتی میتوانند دو بار در روز مصرف کنند.

گوشت ماکیان نیز منبع خوبی از آهن بوده  گوشت بوقلمون، مرغ یا اردک را امتحان شده که یک وعده ۸۵ گرمی گوشت اردک ۲.۳ میلی‌گرم آهن را داردو مقدار مشابه  گوشت مرغ و بوقلمون حدود یک میلی‌گرم آهن را داشتند وماهی هایی مانند: ماهی تون، ساردین، ماهی ماکرو یا گور ماهی و ماهی روغن خالدار منابع خوبی برای معدنی می باشد.

اسفناج، کلم پیچ و انواع خانواده کلم با برگ‌های صاف افزایش‌ داده که میتوان آن‌ها را بخارپز کرده، تف داده یا ریز کرده و در سالاد ریخته  و مصرف کرد.تخم مرغ هم یکی دیگر از مواد دارای اهن بوده.

میگو و صدف‌های خوراکی سرشار از این ماده معدنی هستند که آن‌ها را با کمی برنج قهوه‌ای یا غنی‌شده مخلوط کرده و درنتیجه غذایی غنی از آهن را تشکیل دهید

 مغزهای خوراکی و میوه‌های خشک‌شده مثل با بادام‌هندی و پسته  و میوه‌های خشک نظیر کشمش، آلو خشک، خرما یا برگه هلو را نیز به آن اضافه تا منبع مناسبی از اهن را دارا باشید.

هندوانه یک میوه تابستانی نیروبخش و تازه کننده بوده که برش کوچکی از آن واحد سه میلی‌گرم آهن بوده و ۵ عدد انجیر متوسط نیز مقادیر مشابهی آهن دارند و همچنین یک موز حدود یک میلی‌گرم و یک سیب نیم میلی‌گرم آهن  را دارد و یک تکه شکلات ۸۵ گرمی حدود ۷ میلی‌گرم آهن برای افراد فراهم می شود.

چه افرادی  نیاز به آهن بیشتر دارند:

نوزادان و کودکان نوپا به دلیل سرعت رشدی دارند بیشتر از سایر کودکان نیاز به آهن داشته و گاهی اوقات تامین آهن مورد نیاز برای این گروه سنی از طریق رژیم غذایی مشکل می‌شود.

زنان باردار بیش  از سایرین نیاز به آهن را دارند ، اغلب زنان باردار برای این که آهن مورد نیاز خود را تامین کنند لازم است بر اساس توصیه پزشک از مکمل‌های آهن (مانند قرص‌های آهن) استفاده شود.

از دست دادن خون سبب از دست دادن آهن شده که  برای جبران آهن از دست رفته، نیاز به دریافت آهن بیشتری داشته که  از دست دادن خون در قاعدگی‌های شدید، اهدای خون مکرر و نیز خونریزی از معده و روده رخ داده.

کودکان و زنان باردار به دلیل سرعت رشد که دارند  ، دختران نوجوان و زنان در سنین باروری به دلیل قاعدگی در معرض خطر کبود این عنصر هستند.در میان کودکان کمبود آهن بیش از همه در کودکان بین ۶ ماه تا ۳ سال به دلیل رشد سریع و دریافت ناکافی آهن از طریق رژیم غذایی مشاهده شده که  گروه‌های که از میان کودکان بیش از همه در معرض خطرند:  نوزادانی که زود یا کوچک به دنیا آمده‌اند ، کودکانی که قبل از ۱۲ ماهگی به آنها شیر گاو داده  ، نوزادان شیر مادر خواری که به آنها بعد از شش ماهگی منابع غذایی غنی از آهن داده نشود ، نوزادانی که شیر خشکشان با آهن غنی نشده باشد.کودکان ۱ تا ۵ سالی که بیش از ۲۴ انس (برابر ۷۲۰ گرم یا ۳ لیوان) شیر گاو، شیر بز یا شیرسویا در روز می‌خورند و دریافت بیش از حد شیر می‌تواند تمایل کودک به مصرف غذاهای غنی از آهن مثل گوشت یا غلات غنی شده با آهن را کم می نماید ، کودکانی که نیازهای خاص مرتبط با سلامتی را دارند مثل کودکان که  عفونت‌های مزمن دارند  یا کودکان دارای رژیم‌های غذایی محدود.

زیادی مصرف اهن

با افزایش  میزان آهن در خون زیاد سبب ایجاد حملات قلبی و ابتلاء به انواع سرطان از جمله سرطان مری و کیسه صفرا خواهد شد.تحقیقاتی در دانشگاه هاروارد نشان داده  که در بیشتر موارد آهن موجود در گوشت سبب این عوارض می شود و بیماری های دیگری مانند : دیابت، ناراحتی های قلبی، آرتروز، آلزایمر، سرطان، ریزش مو، کم کاری تیروئید، خشونت و حالات عصبی و... را نیز باعث میشود. ازدیاد آهن سبب ایجاد اختلال در چرخه تولید انرژی شده که  با کاهش مقاومت و سطح انرژی بدن خطر ابتلا به انواع سرطان را افزایش می دهد.

 آهن زیاد تقویت کننده رشد باکتری ها در بدن خواهد بود.

ایجاد التهاب شدید: پس از آنکه آهن جایگزین فلزات دیگر در بافت های بدن و باعث اختلال در تولید آنزیم ها شود، حال نوبت به ایجاد التهاب شده و آهن به طور مستقیم باعث جذب اکسیژن به خود می شود و وقتی میزان آهن در بافت های بدن زیاد گردد باعث افزایش اکسیژن در بافت های بدن شده که این امر سبب تخریب بافت ها بدن و بروز التهاب می شود.

همچنین وقتی اهن در بدن با جایگزین شدن به جای سایر فلزات، منجر به اختلال در تولید آنزیم ها و ایجاد بیماری های جسمی و روانی متفاوتی می شود، هر فلزی در بدن مانند روی، منگنز، کرم و... در تولید بخشی از آنزیم ها نقش داشته و وقتی میزان آهن زیاد باشد، با جایگزین شدن به جای سایر فلزات سبب ایجاد اختلال در تولید آنزیم ها و بروز بیماری ها می شود مثل بیماری دیابت که آهن جایگزین کرم و روی در لوزالمعده شده و باعث کاهش تولید هورمون انسولین می شود و برخی از پزشکان به آن دیابت ازدیاد آهن گویند و ارگان های اصلی دیگری که  آهن در آن ها تجمع پیدا می کند عبارت بوده از لوزالمعده، کبد، روده ها و مفاصل .

به وجود آمدن ناراحتی های سیستم عصبی: شامل آلزایمر، پارکینسن، ناهنجاری رفتاری مثل خشونت ، آهن در بخشی از مغز که در طب چینی به آن آمایگدال Amygdale گویند و ارتقا دهنده حس خشونت و خشم بوده که تجمع پیدا می کند و باعث افزایش حس خشونت می گردد و  همچنین با تجمع در سایر بخش های مغز و آسیب به ساختارهای ظریف آن باعث  بروز بیماری های مرتبط با سیستم اعصاب مرکزی مثل  پارکینسن، آلزامیر و... می شود.

ایجادفشار خون و بیماری های قلبی: آهن و فلز کادمیوم سبب سفت شدن شریان ها می شوند که منجر به افزایش فشار خون می شود، نارسایی های قلبی، تنگی نفس همگی می توانند رابطه مستقیم با ازدیاد آهن در بدن را داشته باشند.

بسیاری از مشکلات کلیوی: آهن با انباشته شدن در این ناحیه سبب بروز بیماری های مختلف مثل فشار خون، نارسایی کلیوی و... می گردد.

راه های تشخیص ازدیاد آهن در بدن:طبق تجربه و آنالیز مو بهترین روش می بوده که پزشکان باید علم و تجربه کافی را در این زمینه داشته باشند و باید توجه داشت که گاهی آنالیز مو نیز به طور مستقیم میزان بار آهن بدن را نشان نمی دهد و باید از توازن سایر فلزات و مواد معدنی در بدن پی به ازدیاد آهن برد.

درمان ازدیاد اهن

اولین گام برای کنترل و کاهش میزان آهن در بدن اصلاح برنامه غذایی بوده:

منابع غذایی که دارای بار آهن زیاد می باشند باید از برنامه غذایی حذف گردند این غذاها عبارتند از انواع گوشت قرمز،  تخم مرغ، تخم آفتاب گردان، مغزها مانند پسته، بادام، گردو و تمامی محصولات تولید شده از آرد گندم و...

جایگزین نمودن مرغ به عنوان منبع پروتئین به جای گوشت قرمز و تخم مرغ .

حدف مکمل های غذایی که دارای آهن و یا ویتامینc می باشند و جایگزینی ویتامین c تزریقی(IM or IV) به جای خوراکی به منظور جبران کمبود این ویتامین در بدن می باشد

نخوردن آب پرتقال و سایر مواد غذایی که دارای ویتامین سی یا حالت اسیدی دارند به همراه با وعده های غذایی

جداسازی وعده های غذایی مثلا خوردن غذاهای پروتئینی با سایر غذاها به ویژه با سبزیجات و کربوهیدرات ها باعث افزایش جذب آهن می شود، بدین منظور باید وعده های غذایی پروتئینی بصورت مستقل و جدا خورده میشود.

از دیدگاه مثل خوردن چای زیاد با غذا به منظور کاهش جذب آهن روش مناسبی نبوده و به دلیل اینکه کافئین آن باعث  تضغیف غدد آدرنالین و بروز مشکلاتی دیگر و سرانجام حاد تر شدن مشکل ازدیاد آهن می شود و همچنین چای دارای مقادیر بالای مس می بوده که البته باعث کاهش جذب آهن در روده ها می شود اما مصرف زیاد آن از طرفی باعث ازدیاد مس در بدن گردیده که مشکلاتی دیگر برای کبد و متابولیزم بدن به وجود خواهد اورد.

خوردن دوز و نوع مناسب از مکمل های کلسیم، منیزیم، روی و ... با غذا به منظور کاهش جذب آهن شده

تقویت فعالیت های  کبد، کلیه ها و پوست به منظور دفع آهن و سایر فلزات سنگین اضافی، استفاده از سونای اینفرارد و استفاده از گیاهان افزاینده فعالیت صفرا و کبد مانند milk thistle و Dandelion بسیار مفید می بوده است.

انتخاب دوز و نوع مناسب از شویندهای طبیعی فلزات سنگین که شامل Nac , L-Taurine, Alpha liopic Acid  و... نیز روش دیگری برای درمان بوده است

اضافه کردن نظر