گیاه دارویی اسفرزه یا همان اسپرزه  به زبان فارسی  و با نام های دیگر  اسفرزه عربی: بذر قطونا، حشیشه، البراغیث، اسپغول و نام فرانسه: Psylle انگلیسی: Psylliom نام لاتین: Plantago pslliom، Plantago ovataبا نام علمی: Plantago psyllium یا Plantago ovata forsk در ایران از جمله در بلندی‌های بالای ۲۵۰۰ متر در استان کهگیلویه و بویراحمد روییده میشود.در زبان بلوچی به آن دانیچک  گویند و این گیاه در بلوچستان ایران و پاکستان به وفور رشد کرده که بلوچها تخم این گیاه را جهت رفع اسهال با ماست مخلوط نموده و به خورد بیمار می دهند که بسیار موثر بوده ودر خانواده بارهنگ  Plantaginaceae قرار دارد.

 دامنه انتشار اسفرزه در ایران مناطق نواحی شمالی ایران ، تهران، بین منجیل و پا چنار (راه قزوین رشت) بین چالوس و رشت ، لرستان ، کردستان ،بختیاری، رودبار در ارتفاعات 300 متری خوزستان، استان کهگیلویه وبویراحمد، ایلام ، پشت کوه، تهران، شوش ، فارس ، تخت جمشید ، لار ، کرمان نزدیک به بم.

گیاهشناسی اسفرزه:

این گیاه علفی و یکساله بدون ساقه بوده ویا دارای ساقه‌های کوتاه و برگ های باریک، دراز و نوک تیز با 3رگبرگ سراسری در جهت طول برگ بوده و گل های کوچک آن به صورت سنبله‌های استوانه‌ای یا تقریباً مدور به طول ۵/۱ تا ۳ سانتی متر  در راس دمگل ظاهر می‌گردد و محتوی دانه‌هایی به رنگ قهوه‌ای مایل به زرد بوده وارتفاع این گیاه به ۱۰ تا ۳۵ سانتی متر رسیده میشود. میوه این گیاه پوشینه ای شکوفا، دو خانه و محتوی معمولاً یک دانه کوچک، لغزنده و به رنگ قهوه‌ای در هر خانه‌بوده . این گیاه را میتوان به حالت خودرو بر روی چمن‌های خشک، چراگاه‌ها، مزارع رها شده، علف زارها، کنار راه‌ها و جویبارها و بیابان‌های بایر دیده می‌شود.

رویش گیاه اسفرزه:

این گیاه دارویی در مرحله رویش خود بیشتر به آب و هوای خشک و سرد نیاز داشته ولی در طول دوره رسیدن بذر و برداشت نیاز به هوای خشک و آفتابی میباشد و ازکاشت تا برداشت تکثیر بوسیله دانه و در زمین‌های شنی قابل نفوذ بوده و شخم زده و عاری از علف‌های هرز صورت خواهد گرفت. برای این کار ابتدا، شیارهایی به عمق ۴ تا ۵ سانتی متر  به فواصل ۶۰ سانتی متر، در زمین ایجاد کرده و سپس دانه‌ها را هنگام بهار در این شیارها کاشته و نیز غلطک ملایمی بر روی آنها می‌زنند، تا دانه‌ها از قشر نازک خاک پوشیده شوند و معمولاً بعداز رشد دانه‌ها و پیدا شدن گیاهان جوان، فاصله آن ها را از یکدیگر به نحوی زیاد می نمایند که هر پایه از دیگری لااقل ۱۰ تا۱۵ سانتی متر فاصله داشته ومقدار بذر مورد نیاز ۵ تا ۷ کیلو گرم در هکتار میباشد که طول مدت جوانه زنی ۷ تا ۱۰ روز می‌بوده واین گیاه احتیاجات آبی متوسطی دارد، ۵ تا ۶ آبیاری سبک به دلیل سیستم ریشه‌ای کوچک در طول دوره رویش برای گیاه کافی بوده  وآبیاری دوم باید با یک وقفه ۱۰ تا ۱۵ روزه صورت خواهد گرفت. احتیاجات غذایی گیاه پایین است، ۵۰ تا۷۰ کیلو گرم در هکتار کود ازته در 2 نوبت، ۲۰ تا ۳۰ کیلو گرم در هکتار کود فسفره و ۲۵ تا ۳۵ کیلو گرم در هکتار کود پتاس برای رشد گیاه کافی بوده.۶۰ بعدپس از کاشت بذر گیاه به گل می‌رود و ۸ تا ۱۷ روز بعد آماده برداشت میباشد وهنگامی که سنبله‌ها به رنگ قهوه‌ای مایل به قرمز در می آیند و برگ های پایینی خشک گردند و بیفتند و برگهای بالایی قهوه‌ای رنگ گردند بهترین زمان برداشت را داراست.برگ ها در هنگام گلدهی از فصل خرداد ماه تا فصل مردادماه و دانه ها در مرداد ماه جمع آوری خواهند شد.

 برداشت گیاه اسفرزه

در هنگام برداشت گیاه را از ساقه قطع کرده و سپس آن را جهت خشکاندن در انبار به صورت آویزان قرار گرفته و بعداً با تکان دادن شاخه های خشک شده و با وارد آوردن ضربات ملایم به آنها دانه های رسیده را از آنها جدا کرده.  

ترکیبات موجود در اسفرزه: میتوان گفت که اسفرزه دارای اسید گالیک و تانیک و نیز گلیکوزیدی به نام اوکوبین ( Aucubine)  در قسمت‌های مختلف و مقدار فراوانی لعاب بوده به طوری که با قرار گرفتن دانه در آب پوسته خارجی آن متورم خواهد شدو بعد از پاره شدن لعاب از آن خارج می شود ،ودر حدود ۳۰ درصد پوشش دانه اسپرزه را یک ماده جاذب آب تشکیل خواهد داد که موسیلاژ نامیده شده و بعداز خیس شدن و جذب آب، لعاب دار شده و همین که دانه اسفرزه با آب آغشته گرد در حدود ۱۰ برابر حجم خودش متورم شده و به شکل لعابی درخواهد آمد.  به میزان ده درصد موسيلاژ داشته که در اثر هيدروليز توليد دگزيلوزان، آرابينوز، د - گالاکتوز، د - گالاکتورونيک اسيد مي نمايد.

خواص دارویی اسفرزه

اسپرزه را با عناب در آب بچسبانید و آب آن را صبح ناشتا خورده و با آب آن بدن را هم بشویید خارش قسمتهای زنانه یا واژینال را برطرف خواهد کرد و آب دم کرده آن را بنوشید، مدر آور است و برای سوزاک مفید بوده.  20گرم در یک لیوان آب جوشانده و در زمان 4 روز تکرار گردد که دافع سنگ کیسه صفرا بوده . این گیاه دارای طبیعت سرد و تر بوده و نوع سفید رنگ آن مرغوب‌تر و در آب ته نشین ودانه‌های لعاب زا و خوردن لعاب آن موجب تسکین حرارت و تشنگی می‌گردد و برای تب‌های گرم، غلیان خون و ناراحتی و خشونت سینه و حلق و زبان و سردرد و زخم روده و همچنین رفع یبوست روده‌ها که منشاء آن علل صفرا یا عوارض حاصله از خوردن داروهای گرم بسیار مفید  وموثر می‌باشد. در تمام موارد فوق لعاب آن به تنهایی و با مخلوط با روغن بادام شیرین میل گردد.

برای مصرف استعمال خارجی ضماد لعاب اسفرزه مخلوط آن با سرکه و روغن گل سرخ برای تسکین درد مفاصل گرم، نقرس و نرم کردن ورم‌های بخصوص ورم‌های پشت گوش نافع بوده و ضماد کوبیده آن با گلاب برای تسکین سردرد و یا روغن بنفشه برای تسکین سردردهای گرم و رفع خشکی دماغ و اعصاب مفید است و همچنین برای رشد و نرم کردن مو و جلوگیری از دو تا شدن تارهای مو بسیار موثر میباشد و در مورد مو باید مالیدن ضماد چند روز پی در پی تکرارباید شود.واگر 12 – 10 گرم تخم اسفرزه در آب گرم بخیسد لعاب آن زود خارج و با شکر و با سکنجبین میل شودو برای لینت مزاج بسیار مفید بوده و نوعی ملین است والبته دم کرده آن برای تسکین درد سینه نافع بوده.

گل ختمی کوبیده شده را با لعاب اسفرزه  مخلوط کنید و بر پیشانی مالیده. سردردی که از آفتاب باشد را تسکینخواهد داد.

اسفرزه را با تخم شربتی و خاکشیر (هر کدام ۱۰۰ گرم) ترکیب کنید و هر روز یک قاشق سوپخوری آن را در ۲ لیوان آب حل کرده مصرف شود برای رفع خارش تن و تصفیه خون و بازشدن اشتها مفید بوده و هر روز صبح، ظهر و شب هر بار یک قاشق شربت خوری از آن را در یک فنجان آبجوش بریزید بعد با نبات شیرین نموده بخورید، اسهال خونی را درمان وهمچنین از خونریزی زیاد و قاعدگی جلوگیری کرده. آن را بو داده و هر روز بخورید. اسهال های طولانی و مزمن را درمان نموده ولعاب آن را دائم در گلو غرغر کنید و میتوان جرعه جرعه بخورید، گلودرد را درمان کرده و اگر آب آن دردهان نگه دارید برفک و سوختگی و طاول و زخمهای دهان رادرمان خواهد کرد. آن را کوبیده و با سرکه خمیر نموده و هر روز صبح و شب روی محل ضماد بگذارید سالک را درمانکرده.

در آمريکا ازاین گیاه دارویی مهم داروهاي ملينی  به نام Metamucil  تهيه که ملين خوبي بشمار آمده و دانه بسيار سختي بوده که تقريبا در غالب مناطق دنيا مي رويد و در رديف مفيدترين، موثرترين و بي ضررترين و در عين حال ملايم ترين ملينهاي گياهي قرار گرفته است

تاثیر اسفرزه در کم کردن وزن بدن:

تخمه اسفرزه خواص فوق‌العاده‌ای را دار غلاف یا پوشش بیرونی این تخمه‌های ریز باعث لاغری در کمترین زمان شده  البته خواص اسفرزه را نباید به لاغری ختم داد. این تخمه‌ها قادرند روده‌ها را براحتی تمیز کنند، قند خون را کاهش و یبوست و اسهال را درمان کنند . غلاف تخمه‌ی اسفرزه به طور مستقیم باعث چربی سوزی نمی‌ گردد که  این دانه‌های کوچک باعث کاهش میزان چربی‌های جذب‌شده توسط بدن میگردد.

به خاطر اینکه می‌توانند مواد غذایی مصرف‌ گردیده  را خیلی زود از بدن خارج شده و در نتیجه بدن زمان کمی برای جذب چربی بیشتر بوده.غلاف یا همان پوشش تخم اسفرزه همچنین با بهبود هضم مواد غذایی و بدون جذب زیاد آن‌ها و همچنین کمک به پاک‌سازی بدن کرده و حجیم شدن در معده به لاغری کمک کرده. حجیم شدن اسفرزه داخل معده باعث ایجاد احساس سیری طولانی مدت شده و سیستم گوارشی از آن برای دفع هرچه بیشتر مواد چرب و توکسین‌ها استفاده خواهد شد. با این وجود باید بدانید که مصرف اسفرزه به تنهایی برای کاهش وزن و لاغری کافی نبوده. در کنار مصرف این دانه‌های ریز باید تعادل غذایی را رعایت نموده و  ورزش فراموش نشود.

می‌توان از تخم یا پودر اسفرزه به عنوان مکملی برای لاغری استفاده کرده که برای این کار کافی بوده که ده تا بیست دقیقه قبل از غذا آن را مصرف و این گیاه   سرشار از فیبرهای غذایی بوده و بهتر است در ابتدا به میزان کم مصرف گردد ودر ابتدا برای مصفرف  نصف این میزان ذکرشده بر روی پودر آن را با یک لیوان بزرگ شیر یا آب‌میوه‌ی خانگی بدون قند افزوده کرده و مخلوط کنید و میل شود همچنین میزان مصرف را به مرور و در عرض 3 هفته بیشترو اگر از قرص‌های اسفرزه استفاده خواهید کرد آن را نیم ساعت قبل از غذا با یک لیوان بزرگ آب میل نموده.

به این نکته باید توجه کرد که غلاف تخمه‌های اسفرزه به دفع ضایعات قدیمی که حدود 2 تا 5 کیلو از وزن بدن هر فردی را تشکیل داده کمک نموده که اگر شما به طور مرتب اسفرزه مصرف کنید به بدنتان کمک خواهید نمود که از شر ضایعات و مواد زائد انباشته از آن خلاص شوید. در نتیجه احساس سبکی زیادی خواهید نمود و اندازه‌ی دور شکمتان کوچک‌تر میگردد.

خواص دیگر اسفرزه:

سفت کننده شکم بوده،خاصیت ضد زخم روده و معده میباشد، ضد حرارت و عطش، ضد اسهال ساده و خونی، ضد خونریزی سینه بوده، نشاط آور و ضد تب و لرز ازخصوصیت بارز آن که میتوان  در آب ریخته شود و گذاشته تا خیس شود و دائم به جای آب خوردن از آب آن میل نمو ده،اگر دائم جرعه جرعه نوشیده گردد وگرفتگی صدا از گرمی و حرارت باشد را برطرف می کند، در موارد کاهش درد و رفع خارش و قطع خونریزی بواسیر بسیار مفید است.همچنین از موسیلاژ این گیاه دارویی در صنایع آرایشی و بهداشتی، به عنوان امولسیون کننده و ضدالتهابات و تحریک پوست استفاده میشود، خواص دارویی اسفرزه برای درمان بواسیر بسیار مفید بوده ودر طب گیاهی مورد توجه خاص بوده و اگر آب این گیاه را در دهان نگه دارید برفک و سوختگی و طاول و زخم های دهان رادرمان می نماید. اگربا شیر مادر دختردار خمیر کرده و ضماد انجام دهید. خنازیر (غده‌های سخت که در گردن و زیرگلو پیدا می شود) را درمان خواهد کرد و خونریزی سینه را از بین میبرد.

تاثیر اسفرزه برای کاهش قند خون اسفرزه با آن قد و قواره‌ی کوچک خودش  قادر بوده که میزان قند خون، میزان انسولین وهمچنین میزان کلسترول بد خون را کم کرده و خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی عروقی را بطورچشم گیر کم کرده و برا اساس نتایج پژوهش‌ها نشان داده درمان بیماری های دیابتی‌ها کمک کرده.

میزان مصرف اسفرزه

توصیه شده که  که به شکل  دم کرده دانه ها را مصرف کنید و ان را نکوبید .

 بزرگ‌سالان: 10 گرم (یک قاشق غذاخوری پُر) را در استکان بریزید و مقداری آب روی ریختهو سپس آن را میل نموده. بلافاصله با کمی بعد از آن، یک یا 2 لیوان آب دیگر میل کنید و چون موسیلاژهای اسفرزه، مقدار زیادی آب جذبشده تا متورم گردد و لذا در زمان خوردن آن باید مایعات زیادی مصرف کنید تا عملکرد آن بهتر شود

 بچه‌ها: می‌توان نصف این مقدار را مصرف و این میزان مصرف را می‌توان صبح و شب تکرار کنید.

بطور کلی : مصرف اسفرزه در حدود 5/7 گرم در 240 میلی لیتر آب و به میزان 2-1 بار در روز وبرای کودکان 12- 6 ساله، نصف این مقدار باید در نظر گرفته مثلا  برای کودکان زیر 6 سال، بهتر است با پزشک مشورت و یک لیوان آب اضافی، بعد از مدتی در حدود نیم یا یک ساعت میل شود البته می‌توان 3-2 روز این کار را تکرار کرد.

مضرات مصرف اسفرزه

سازمان غذا و داروی آمریکا اعلام کرده  مصرف بی‌رویه و نامناسب اسفرزه (به عنوان مثال بدون نوشیدن آب کافی، برای افراد آلرژیک به اسفرزه و همچنین افرادی که قبلاً جراحی روده انجام داده‌اند) می‌تواند باعث انسداد مری، تنگی نفس و آسفیکسی یا خفگی در جنین و نوزاد گردد و باید به این نکته توجهی خاصی کرد.

 تحقیقات دیگر نشان داده که مصرف مکمل فیبرهای اسفرزه در بیمارانی با سابقه‌ی آدنوم کولورکتال، باعث تشدید و بازگشت بیماری شده وبرای پیشگیری از عوارض مشکلات بعد از مصرف اسفرزه توصیه شده که به همراه آن آب زیادی نوشیده و نوشیدن یک لیوان آب بعد از مصرف اسفرزه از حجیم شدن این دانه‌ها در گلو جلوگیری خواهد کرد.در واقع این دانه‌های کوچک باعث کاهش میزان چربی‌های جذب‌شده توسط بدن گردیده که به خاطر این می‌توان مواد غذایی مصرف‌شده را خیلی زود از بدن.خارج پس در نتیجه بدن زمان کمی برای جذب چربی بیشتر خواهد داشت، کسانی که از مشکلات بیماری هایی  مانند نفخ، گاز معده و درد معده رنج می‌برند توصیه می‌شوند که در ابتدا با مصرف کم اسفرزه شروع و اگر افرادی بعد از مصرف اسفرزه دچار تپش قلب، سرگیجه یا خون در مدفوع شدید مصرف آن را قطع و به پزشک مراجعه نمایند.

مصرف مکمل اسفرزه می‌تواند در جذب برخی از داروها مثل داروهای ضدافسردگی، ضد صرع، ضد دیابت و برخی از داروهایی که برای مشکلات قلبی یا کاهش چربی خون تجویز می‌شوند اختلال ایجاد خواهند کرد و اگر داروی خاصی مصرف کنید نباید از مکمل اسفرزه استفاده و توجه داشته باشید که مصرف اسفرزه باید حداقل 2تا 4 ساعت قبل از داورهای دیگر باشد. اگر از بیماری‌های کلیوی رنج می‌برید قبل از مصرف اسفرزه باید با پزشکتان مشورت شود

بررسی های نشان داده شده که کاهش جذب بعضی از مواد معدنی (مانند کلسیم، منیزیم، مس و روی)، ویتامین بی 12، گلوکزیدهای قلبی و مشتقات کومارین‌ها با مصرف اسفرزه وجود خواهد داشت و هم چنین مصرف خوراکی هم زمان اسفرزه باعث کم کردن جذب و طول اثر کاربامازپین می‌شود، از این رو باید مصرف این گونه داروها را به طور جداگانه و با حداکثر زمان مصرف بین این داروها و اسفرزه مشخص وتعیین گردد.

باید توجه کافی داشت که بعنوان ملین و کاهنده کلسترول و احتمالاً پیشگیری سرطان، اسفرزه  خاصیت ورم کردن و تولید لعاب زیاد آن که این آثار را ایجاد پس اگر اسفرزه خورده باید حتما بقدر کافی آب زیاد خورده زیرا روده‌ها ورم کرده و چون آب مدفوع کاملاً جذب می‌شود برعکس انتظار، خروج مدفوع سخت میگردد ، پس فراموش نشود که با اسفرزه باید آب زیاد خورده .

با این که یبوست ناراحتی عمومی زنان باردار بوده اما باید توجه داشت که زنان باردار باید از خوردن اسفرزه نظیر سایر ملین‌ها پرهیز و برای رفع یبوست از سایر خوراکی‌های غنی از فیبر و الیاف گیاهی مانند سبزی‌ها، دانه‌های غلات، نان سبوس دار و ... استفاده شودبه کودکان زیر  دو سال هم نباید این گیاه خورانده شود.

به این نکته مهم توجه شود که  نباید تخم اسفرزه کوبیده را اگر کوبیده شود و خورده شود خطرناک بوده وخوردن در حدود چهل گرم تخم اسفرزه کوبیده شده سرد شدن بدن و تخدیر و تنگی نفس و آشفتگی و در آخر منجر به غش و توقف نبض و بعد از مدتی احتمالا منجر به مرگ میگردد. لذا در این حالت از داروهای قی آور گرم نظیر آب عسل و نمک و یا سایر داروها استفاده خواهد شد.

اضافه کردن نظر