زغال اخته   CORNELIAN CHERRY با نام علمی CORNUS MAS از خانواده زغال اخته اییان CORNACEAE  بومی جنوب اروپا (از فرانسه تا اوکراین) و جنوب غرب آسیا میباشد و نام های دیگر زغال اخته European cornel , Cornelian cherry dogwood میباشد

محل رویش زغال اخته در ایران : در جنگل های ارسباران، کوه های البرز، منطقه ی الموت، کوهین قزوین و در جنگل های بین مازندران و گیلان بوده و منطقه ی قزوین و رودبار به ویِژه در حاشیه البرز، بیش ترین تولید کننده و صادر کنندگان زغال اخته ی کشور محسوب و میوه ی زغال اخته در اواخر تابستان آماده ی چیدن میباشد

میوه نرسیده آن به دلیل داشتن اسید زیاد، بسیار ترش است ولی میوه رسیده آن به رنگ قرمز تیره و خوشمزه و شیرین بوده و این میوه در تابستان، عرضه و معمولاً به صورت تازه مصرف می گردد، اما به صورت خشک، مربا، کنسرو، ترشی، آبمیوه، سس، نکتار، ژله، مارمالاد، سرکه، لواشک و قرص های آنتی اکسیدان نیز مورد استفاده قرار می گیرد.

بخش هایی از این گیاه که در تغذیه درمانی استفاده می شود عبارت اند از : میوه ، برگ ، پوست و ریشه درخت.

 ارزش غذایی زغال اخته

 حاوی مقادیر زیادی آهن، کلسیم، اسید فولیک، ویتامین های C، B۲، B۱،E و فلاوونوئیدهاست. آنتوسیانین موجود در زغال اخته رنگدانه ای از گروه فلاونوئیدها است که عامل رنگ قرمز در گوجه فرنگی و دیگر میوه ها بوده و میوه های خانواده گیلاس(CHERRY) و زغال اخته(CHERRY CORNELIAN) حاوی مقادیر بالای آنتوسیانین میباشند.

گیاهشناسی زغال اخته

زغال اخته گیاه دارویی به خانواده Cornaceae گیاهان گلدار دولپه‌ای و تیرهٔ زغال‌اخته‌ایان  این گیاه شکل درختچه بلند یا درخت کوچک برگریز (خزان‌کننده)  بوده که  به فرم های خزاندار و همیشه سبز موجود است و در ایران به بلندی ۸ متر و قطر ۱۵ تا ۱۹ سانتی‌متر می‌رسد ،بطور کلی عمر درخت زغال اخته به سیصد متر میرسد ، برگ های این گیاه بیضی شکل و حاوی دمبرگ های کوتاه (5 تا 10 میلیمتر) می باشد که به صورت متناوب روی شاخه ها قرار گرفته شده و گل های زغال اخته در اوایل بهار قبل از ظهور برگ ها بر روی گل آذین چتری پدیدار می شوند.میوهٔ آن نیز زغال‌اخته یا زغال نامیده می‌شود و میوه آن شفت آویزان و به‌شکل بیضی کشیده و به رنگ سرخ تیره و به درازای تقریباً ۱۲ میلی‌متر بوده و در ایران این درخت بیشتر در ارسباران و هیر (قزوین) قابل رویش است  . میوه زغال‌اخته ترش مزه میباشد و از میوهٔ رسیدهٔ این گیاه کمپوت و مربا تولید میکنند و یا به صورت خشکبار مانند آلبالوی خشک مصرف میگردد

 همچنین در قاعده گل آذین گوشوارک وجود داشته و در هر گل معمولاً 4 گلبرگ زرد رنگ، 4 کاسبرگ، 4 پرچم و یک مادگی دو برچه ای وجود که  مدت گلدهی در این گیاه 10 تا 14 روز است و در هر گل آذین به طور متوسط 12 تا 25 گل بوجود می اورد و گرده افشانی گل ها توسط حشرات انجام شده و گل ها قادر به تولید شهد میباشند و جوانه های بارور زغال اخته به صورت جانبی بر روی شاخه یکساله تشکیل شده و شاخه های یکساله به رنگ زرد مایل به سبز بوده و پوست تنه گیاه به رنگ قهوه ای شده و در اواخر فصل رشد رنگ قرمز مایل به ارغوانی در برگ ها پدیدار و گل انگیزی در زغال اخته در اواخر پاییز صورت گرفته و میوه این گیاه بسته به نوع رقم می تواند زودرس یا دیررس باشد و میوه ها معمولاً به رنگ قرمز تیره بوده و بیضی شکل میشود و میوه در این گیاه از نوع شفت محسوب شده و منحنی رشد آن از نوع سیگموئید مضاعف شده و ریشه در زغال اخته سطحی بوده.

گیاه زغال اخته در اصل بومی مناطق گرم و مرطوب است و در طی فصل رشد خود به رطوبت زیاد نیازمند است و این گیاه می تواند در دوره رکود و استراحت تا دمای منفی 15 درجه را تحمل اما  به سرمای دیررس بهاره حساسیت زیادی داشته و دلیل این امر نیز ظهور گل های این گیاه در اوایل بهار است و از آنجا که گرده افشانی این گیاه توسط زنبور عسل انجام می شود، عواملی همچون بارندگی و وجود هوای ابری محدودکننده بوده و با کاهش فعالیت زنبورها میزان گرده افشانی را نیز کاهش داده و  ریزش میوه ها در زغال اخته می تواند تحت تأثیر عواملی مانند کمبود آب و خشکی، کمبود عناصر و مواد غذایی و وجود بادهای گرم و خشک انجام گردد و متداول ترین روش تکثیر این گیاه جداسازی و کشت پاجوش ها می باشد و برای این هدف در دوره استراحت گیاه پاجوش ها از پایه مادری جدا می شوند.

 خاک های سبک با بافت شنی رسی برای کشت زغال اخته مناسب بوده و گیاه به زهکش ضعیف خاک و وجود شرایط غرقابی حساسیت زیادی دارد ، شوری و خشکی نیز از عوامل محدودکننده کشت این گیاه هستند زیرا زغال اخته به وجود چنین شرایطی نیز حساس بوده است و میوه زغال اخته نافرازگرا یا غیرکلیماتریک است   که در اردیبهشت ماه تشکیل می شوند. پس از گذشت 3 تا 4 سال از کشت، تولید محصول در زغال اخته آغاز میشود و زمان برداشت محصول در ارقام زودرس و دیررس متفاوت بوده و برداشت در ارقام دیررس در نیمه دوم مرداد و در ارقام زودرس در خرداد ماه صورت گرفته و برای ارسال به بازارهای دور دست، میوه زغال اخته کمی سفت برداشت و تغییر رنگ دم میوه به آبی تیره و سهولت جدا شدن میوه از شاخه جزء مهمترین شاخص های برداشت در میوه زغال اخته محسوب و میانگین عملکرد این گیاه 22 تن در هکتار میباشد

خواص زغال اخته

طبع زغال اخته کمی سرد و خشک است. جوشانده ی برگ زغال اخته با گل توت فرنگی برای درمان دیابت (مرض قند) مؤثر بوده

میوهٔ زغال اخته دارای آثار هیپوگلیسمیک است و می‌تواند باعث بهبود تغییرات بافتی پانکراس در جریان بیماری دیابت شود  که شاید این اثرات به خاطر وجود آنتوسیانین‌ها و سایر ترکیبات آنتی اکسیدانی موجود در میوه بوده و خواص دارویی دیگر زغال اخته نیز بصورت گسترده تحت مطالعه قرار گرفته و در مجلات تخصصی گزارش گردیده

زغال اخته دارای تانن و اسیدهای آلی، آنتوسیانین ها (گروهی از فلاونوئیدها) به ویژه از خانواده ی فلاون و ایزوفلاون، کاروتنوئیدها، آنتی اکسیدان ملاتونین که به صورت قرص آنتی اکسیدان حاصل از فرآورده های طبیعی به بازار عرضه میگردد

 آنتی اکسیدان ها مقاومت بدن در برابر بیماری های غیرواگیر که از رادیکال آزاد تولید شده را بالا می برند و به پیش گیری از صدمه به سلول ها و بافت های بدن در مقابل این رادیکال های آزاد کمک بسیاری می کنند. رادیکال های آزاد، داخل بدن تولید می شوند و یا از طریق عوامل محیطی وارد بدن می شوند و رادیکال آزاد اتمی با یک کمبود الکترون در آخرین مدار خود است و می تواند به بافت های بدن آسیب برساند و بیماری هایی همچون بیماری قلبی ، سرطان (پوست ،پروستات شش) ، دیابت ، تصلب شرایین، آب مروارید ، آرتروز و آرتریت را به وجود می اورد.

 آنتی اکسیدان هایی مثل فلاونوئیدها، ویتامین E , C ، ملاتونین، آنتوسیانین ها با دادن یک الکترون، سبب خنثی شدن رادیکال های آزاد بدن می شوند و در نتیجه از این بیماری ها جلوگیری می کند.

بر اساس نتایج مطالعات مصرف آب زغال اخته باعث محافظت در برابر عفونت های باکتریایی گرم منفی مانند E.coli با جلوگیری از اتصال آن به دیواره مثانه و مجاری ادراری در دستگاه ادراری شده

پوست زغال اخته در رفع اسهال مؤثر بوده و حتی میوه ی آن نیز اثر قابض داشته  که از این رو خوردن آن در رفع اسهال و ورم معده مؤثر و برای درمان اسهال بهتر است یک قاشق سوپخوری زغال اخته را با یک فنجان آب سرد مخلوط  کنید و آن را به مدت ۵ دقیقه بجوشانید و بعد از ۱۵ دقیقه دم کشیدن آن را صاف کرده و هر روز ۲ تا ۶ فنجان میل کنید.

شربت زغال اخته دارای خاصیت ضد عطش بوده و مخصوصاً در تابستان برای جلوگیری از گرمازدگی نوشیدن شربت آن بسیار مؤثر میباشد

 این میوه دارویی برای درمان شب ادراری بچه ها هم مفید است که بدین منظور سی گرم برگ آن را در یک لیتر آب بریزید و آن را بقدری بجوشانید تا یک سوم آن بخار و بعد از صاف کردن آن را با شکر شیرین کنید و قبل از خواب ۱ فنجان به کودک بدهید.

زغال اخته به علت دارا بودن مقادیر زیاد فیبر در درمان یبوست بارداری مفید و  زغال اخته توصیه می شود که هنگامی که زن حامله لازم است کاهش وزن داده و  در منابعی آمده که زغال اخته از زردی نوزادی جلوگیری کرده و برای کبد مادر و جنین هر دو فوائد زیادی داشته و توجه کنید که با تمام این تفاسیر در مصرف آن زیاده روی نشود.

مصرف زغال اخته تولید ادرار اسیدی  کرده  که این خاصیت توام با ویژگی ضد چسبندگی باکتریایی که بدان اشاره شد از تشکیل سنگ های کلیوی قلیایی جلوگیری کرده و بنابراین برای افراد مبتلا به سنگ های ادراری از این نوع مناسب بوده و اگر سنگ کلیه از جنس کلسیمی باشد ، آب زغال اخته در رفع آن اثر چشمگیری خواد داشت و از طرفی به خاطر وجود اگزالات بالا در آن در افراد مبتلا به سنگ های اگزالاته نباید زیاد مصرف گردد

پوست زغال اخته تب ‌بر  داشته و به واسطه دارا بودن فیبر بالا از یبوست پیشگیری و  زغال اخته تقویت کننده معده و التیام دهنده زخم معده است و برای صفرا مفید است. برای افرادی که واریس دارند زغال اخته میوه مناسبی بوده و  اختلالات جریان خون را بهبود بخشیده و قدرت بینایی را زیاد می کند.

برای درمان بواسیر صد گرم زغال اخته در یک لیتر آب بجوشانید و سپس صاف کنید و از مایعی که به دست آمده بواسیر را کمپرس نمایید ،افرادی که فشار خون دارند از مصرف زغال اخته فراموش نکنند. آب ذغال اخته برای شستشوی دهان و غرغره بسیار خوب است. همچنین تورم و برفک را از بین می برد. همچنن دارای مقدار فراوانی آهن، منیزیم و کلسیم داشته و به همین جهت برای درمان رقیق شدن خون و خونریزی به کار برده شده.

برای درمان سرفه ۲۰۰ گرم آب و ۲۰۰ گرم شکر و ۲۰۰ گرم زغال اخته جوشانده تا بصورت شربت درآید روزی ۳ قاشق میل  و افرادی که ورم پروستات دارند از زغال اخته در فواصل غذاهای روزانه استفاده نمایند. این گیاه در رفع قولنج موثر است.

برای لثه‌هایی که عقب رفته و دندان لق شده است جویدن زغال اخته بسیار مفید میاشد و این میوه برای شادابی پوست خانم‌ها کمک کرده و تقویت کننده سیستم عصبی در بدن است

دارای  خاصیت آنتی بیوتیک داشته و از عفونت مجاری ادراری پیشگیری می کند.همچنین باعث خواب راحت و عمیق می شود و برای کسانی که مشکل بی خوابی دارند گزینه مناسبی است

زغال اخته از دو طریق در کاهش وزن موثر است: نخست این که زغال اخته مثل تنظیم کننده انسولین عمل که این ماده غذایی تاثیر انسولین و انباشتگی چربی ها را کاهش داده و در روند از بین بردن چربی ها شرکت می کند. دوم این که زغال اخته به دفع سموم و چربی هایی که در بافت های بدن تجمع می کنند یاری رسانده و تجمع سموم و چربی ها در بافت های بدن عامل التهاب و احتباس آب محسوب می گردد

جوشانده زغال اخته در مداوای اسهال معمولی و اسهال خونی اثر بسزایی داشته که به این صورت باید یک قاشق سوپ خوری زغال اخته را با فنجانی آب سرد مخلوط و آن را به مدت ۵ دقیقه بجوشانید و بعد از ۱۵ دقیقه دم کشیدن، آن را صاف کرده و هر روز ۲ تا ۶ فنجان از آن بنوشید.

ابوعلی‌سینا، دانشمند و پزشک مشهور ایرانی آب زغال‌اخته را برای شست‌وشوی زخم‌های جلدی و گرد ریشه آن را برای التیام زخم‌ها به‌کار می‌برده است

مضرات زغال اخته

بسیاری از محصولات تهیه شده با زغال اخته حاوی مقادیر زیادی قند بوده اند که خود سبب پوسیدگی دندان می شود.در شرایط  تهوع و استفراغ و بعد از آن از مصرف زغال اخته اجتناب شود  و به دلیل اینکه میوه کال آن حاوی اسید بالایی را داراست خوردن آن توصیه نمی شود.

به خاطر وجود اگزالات بالا در آن در افراد مبتلا به سنگ های اگزالاته نباید زیاد مصرف شود. زغال اخته دارای خاصیت رقیق کنندگی خون بوده و بنابراین در افرادی که از داروهای رقیق کننده خون مصرف می کنند نباید در مصرف آن زیاده روی و استفاده بیش از حدزغال اخته برای بدن مضر است.

میزان مصرف زغال اخته

مقدار مصرف روزانه نصف فنجان در نظر گرفته شده که این مقدار زغال‌اخته را می‌‌توانید به تنهایی مصرف و یا با میوه‌های دیگر ‌‌یا ماست مخلوط   و میل کنید و‌‌ یا با صبحانه بخورید.

نکات مهم در خرید زغال اخته

 در هنگام خرید دقت شود که پوست زغال اخته سالم و عاری از هر گونه ترک باشد و هر چه رنگ قرمز آن تیره تر باشد میزان آنتی اکسیدان موجود در آن وجود دارد

اضافه کردن نظر