از مکان های محبوب زیارتی در ایران حرم علی بن موسی الرضا میباشد ، این حرم مطهر در شهر مقدس مشهد بوده و آرامگاه هشتمین امام شیعیان در ایران است. پدر امام رضا ابوالحسن موسی الکاظم‌الصابر (امام کاظم) هفتمین امام شیعیان و مادرش طبق روایات مختلف نام‌ها، کنیه‌ها و لقب‌های «ام‌البنین، نجمه، سکن و تکتم» را دارد. زادگاه علی بن موسی شهر مدینه بود و در توس درگذشته . مقبرهٔ وی در شهر مشهد قرار دارد و سالانه مورد بازدید میلیون‌ها مسلمان شیعه و سنی از ایران، پاکستان، بحرین، عراق و دیگر کشورها قرار می‌گیرد. بعد از این اتفاق آن محل به نام مشهد الرضا (محل شهادت رضا) نامیده شد. شیعیان شروع به زیارت و بازدید از مدفن او کردند.

مجموعه حرم امام رضا در سال ۱۳۹۲ خورشیدی  با ۷۰ هکتار مساحت و۲۶ رواق بنای سرپوشیده و ۹ صحن همان فضای باز و ۶ مدخل ورودی به نام بست دارد. علی بن موسی الرضا در ۱۱ ذیقعده سال ۱۴۸ قمری در مدینه متولد و در سن ۵۵ سالگی به دست مامون عباسی کشته شد. در ادب فارسی روضه به معنی باغ و گلستان و گلزار و محل مضجع و در برگیرنده پیکر علی بن موسی‌الرضا را روضه منوره می‌خوانند. این مکان شامل فضایی مربعی شکل و مساحت آن ۱۸۹٫۰۳ متر مربع بوده که از این فضا ۱۷٫۱۵ متر مربع آن را مساحت ضریح در برمیگیر. روضه منوره از طریق چهار صفه بزرگ در چهار جانب به داخل و خارج حرم مرتبط می‌شود.

درگذشت علی بن موسی رضا    در مورد تاریخ آن دارای اختلاف نظراتی بوده و گفته شده  ایشان در روز جمعه یا دوشنبه آخر صفر یا ۱۷ یا ۲۱ ماه مبارک رمضان یا ۱۸ جمادی‌الاولی یا ۲۳ ذیقعده یا آخر همین ماه در سال ۲۰2 یا ۲۰3 یا ۲۰6 ه‍. ق درگذشته‌. شیخ صدوق در عیون اخبارالرضا تاریخ صحیح را ۲۱ ماه رمضان روز جمعه سال ۲۰۳ هجری می‌داند. وفات وی در طوس در یکی از روستاهای نوقان به نام سناباد یا سناآباد اتفاق افتاده و بدست مأمون کشته شده و بدن او را بالای سر هارون الرشید دفن گردید، پای علی بن موسی بالای سر هارون است،شیعیان مأمون خلیفهٔ عباسی را که او را ولیعهد حکومت عباسیان کرده بود را مسئول وفاتش می‌دانند. مامون پس از درگذشت هارون وی را در بقعهٔ هارونی در باغی که بعدها به باغ حُمید بن قحبطه معروف شد، دفن و برفراز بقعه قبه‌ای همان گنبد نیم‌کره‌ای شکل بنا نهاد که حدود ده سال بعد علی بن موسی‌الرضا را در بالای سر هارون در آن بنا دفن کردند.

 دعبل خزاعی مجاورت قبرهای علی بن موسی (رضا) و هارون الرشید را در یکی از شعرهای خود توصیف‌کرده‌ ودو بیت از آن شعر بر روی کاشیکاری دیوار در قسمت بالای سر ضریح نوشته‌شده که متن آن چنین است: قبران فی طوس خیر الناس کلهم          و قبر شرهم هذا مِنَ العِبَرِ   ما ینفع الرجس من قرب الزکی و ما        علی الزکی بقرب الرجس من ضرر

ترجمه این شعر بدین صورت است: -در طوس دو قبر قراردارد، یکی بهترین مردم        و قبر بدترین آنان  این است از عبرتهای روزگار

-نه ناپاک از نزدیکی به فرد پاک سودی می‌برد و نه     شخص پاک از نزیکی به شخص ناپاک ضرری

تاریخچه ساخت حرم امام رضا:

به عقیده ی برخی از تاریخ‌نگاران در حوادث خراسان مانند حمله سبکتکین در اواخر قرن چهارم آسیب شدیدو تخریب شد و در سال چهارصد هجری قمری سلطان محمود غزنوی قبه را بازسازی ولی دیگر مورخان معتقدند که فعالیت‌های عمرانی سلطان محمود غزنوی شامل بازسازی قبه نمی‌شده‌ چون در اثر یورش‌ها بنا تخریب نشده .به روایت بیهقی امیر فائق‌الخاصه مشهد، مشهدالرضا را آباد کرد.در زمان عضدالدوله دیلمی بقعه به سبک آن زمان تعمیر و پاره‌ای از تزئینات آراسته گردید و اطراف کاخ حُمید بن قحطبه خانه‌های مسکونی افزوده و توسعه پیدا نمود و دژ محکمی آن را را محافظت می‌کرند.ابوالحسن عراقی معروف به دبیر که از رجال و دبیران دربار غزنوی بود در سال ۴۲۵ قمری ضمن مرمت بقعه، اولین بنا را به آن افزود که این بنا به مسجد بالاسر معروف است.در اوایل سده 7قمری در دوران محمد خوارزمشاه بار دیگر ازاره‌های حرم با کاشی‌های ممتاز معروف به کاشی سنجر تزئین و این کاشی‌ها با تاریخ ۶۱۲ قمری در حرم موجود و علاوه بر آن دو محراب به حرم افزوده شد که الان این محراب‌ها در موزه حرم موجودمیباشند.

به گفته ابن ابی الحدید در شرح نهج‌البلاغه، در سال ۶۱۸ ه‍. ق مغول‌ها به طوس حمله  و شهر را غارت کرده و مردم را به قتل رساندند. سپس وارد مشهدالرضا شدند و آنجا را نیزخراب کردند. مؤلف تاریخ آستان قدس رضوی از قول ابن ابی الحدید می‌نویسد با وجودی که مغول‌ها مردم مشهد را به قتل رساندند، بارگاه رضوی را حداقل تخریب نکردند و احتمالاً به غارت اموال و اثاثیه آن اکتفا نمودندو  برخی منابع دیگر از خرابی بارگاه رضوی به دست مغول‌ها سخن گفته‌مانند افرادی : عطاملک جوینی مؤلف جهانگشا از خرابی حرم به دست مغول‌ها چیزی نگفته و منظومه فضل بن روزبهان خنجی در مهمان نامه بخارا که حمله مغول‌ها را به طوس و مشهد نگاشته،نیز بیان می‌کند که این حرم را خراب نکردند، زیرا کتیبه‌های سال ۶۱۲ ه‍. ق که قبل از این حمله بوده هنوز هم برجاست.در دوران تیموری به دنبال کوشش‌های شاهرخ تیموری در آبادانی مشهد در سده 9 هجری، به همت همسر وی گوهرشادآغا نخستین مسجد جامع شهر مشهد همان مسجد گوهرشاد با نام وی در سمت قبلهٔ حرم که صحن جنوبی را تشکیل اتمام رسیدو بعدها صحن تیموری عتیق و اساس ایوانی که امروزه طلایی بوده توسط امیر علی شیر نوایی وزیر سلطان حسین بایقرا به وجود آمده است.

در دوره صفوی بر عظمت و شکوه حرم افزوده شد  و مناره نزدیک گنبد در دوره غزنویان به دستور ابن معتز حاکم نیشابور برپا شدهو به امر شاه تهماسب بازسازی و طلاکاریگردید و در سال ۹۳۲ ه‍. ق خشت‌های نفیس کاشی روی گنبد را به خشت‌های طلا تبدیل کردند. در سال ۹۹۷ ه‍. ق یعنی دومین سال سلطنت شاه عباس اول مشهد در محاصره عبدالله خان ازبک قرار گرفت، چون به سوی او تیری شلیک شد خشمگین شد وبرای همین  دستور به قتل‌عام مردم مشهد کرد، به طوری که در صحن حرم خون جاری شد و درسال بعد عبدالمؤمن خان ازبک با لشکرش به مشهد حمله و جمعی از مردم  به ویژه سادات، علما، خدام و مدرسان آستان قدس رضوی به حرم پناهنده شدند آنان را قتل‌عام کردند.وچنان خشمگین بودند که خشم و غضب آن‌ها جز به ریختن خون سادات، صلحا و علما خاموش نمی‌شد. آنان زایران را از داخل حرم بیرون برده و با کمال قساوت می‌کشتند. بطوری که میر محمد حسین مشهور به «میربالای سر» که از سادات متقی مشهد بوده  پیوسته در بالای سر علی بن موسی الرضا به تلاوت قرآن مشغول بوده را دو نفر از ازبکان در کنار ضریح اورا  با شمشیر پاره پاره کردند. زنان و کودکان در مسجد گوهرشاد جمع شده و در آنجا ناظر قتل‌عام وحشیانه نزدیکان و خویشان خود بودند. در آخر عبدالمؤمن دستور داد قندیل‌های مرصع طلا و نقره و شمعدان‌ها و همچنین میل طلای بالای گنبد و بسیاری از ظرف‌ها و فرش‌ها و کتاب‌های کتابخانه را به غارت ببرند و زنان و کودکان را به اسیری به ماوراءالنهر فرستاد اما بعدها عبدالمؤمن خان به سخت‌ترین شکل به دست افراد خود کشته شد.

شاه عباس صفوی در سال ۱۰۰۹ ه‍. ق از پایتخت آن زمان که اصفهان بود پیاده به سمت مشهد رفت ومدتی در مشهد ماند و دستور داد که گنبد حرم را بار دیگر با خشت‌هایی از مس و روکش طلایی بپوشند و این کار به دست کمال‌الدین محمود یزدی انجام شد و بر پایه آن چه در کتیبه گنبد دیده می‌شود، این کار در سال ۱۰۱۰ ه‍. ق آغاز و در سال ۱۱۱۶ ه‍. ق به پایان رسیده‌. متن کتیبه گنبد که اثر خوشنویس ایرانی علیرضا عباسی است، و با حروف طلایی بر زمینه فیروزه‌ای به خط ثلث به زبان عربی نوشته شده.

 همچنین به فرمان شاه عباس اقدامات و تحولات دیگری نیز در قلمرو حرم مطهر صورت گرفته ازجمله توسعه دادن صحن عتیق، احداث ایوان شمالی و اتاق‌ها، غرفه‌ها، سردرها، و ایوانهای شرقی و غربی آن ایجاد رواق توحیدخانه و نیز گنبد الله وردیخان. از جایی که که شاه عباس به آستانه امام رضا توجه ویژه داشته، دستور داد هر کس به زیارت آن جا رفته می‌تواند عنوان مشهدی را مانند حاجی و کربلایی بر نام خود بیفزاید و این لقب از آن زمان رواج یافت.در سال ۱۰۸۴ ه‍. ق و در زمان شاه سلیمان صفوی، در پی زمین لرزه‌ای، گنبد حرم هم آسیب دیده شد و شماری از خشت‌های طلایی آن از جا کنده شد. وی دستور داد تا گنبد بازسازی شود و کتیبه‌ای بر آن افزوده شودکه این رخداد را حکایت میکند. کتیبه هم اکنون به صورت چهار ترنج در اطراف گنبد دیده می‌شود.

در زمان  فتحعلی شاه قاجار رواق دارالضیافه و سومین ضریح نیز احداث شد. بنای صحن آزادی (صحن نو) در سال ۱۲۳۳ به فرمان ناصرالدین شاه ساخته و ایوان غربی آن طلاکاری شد. احداث رواق دارالسعاده در محوطه بین صحن آزادی و رواق کنبد حاتم‌خانی در سال ۱۲۵۱ قمری و بنای مدرسه علی‌نقی میرزا که بعدهابه رواق دارالذکر تبدیل شد، در این دوره انجام گردید.در زمان محمدرضا پهلوی طرح توسعه حرم با نظارت عبدالعظیم ولیان استاندار استان خراسان (بزرگ) و نایب‌التولیه آستان قدس رضوی به انجام رسیده شد و در سال ۱۳۵۳ خورشیدی خشت‌های طلایی گنبد که شفافیّت خود را از دست داده ، برداشته و پس از رنگ‌آمیزی مجدّد با آب طلا، در جای خود قرار دادند.در این دوره بناهای موجود در اطراف مجموعه که مربوط به سده‌های اخیر بودند کاربریشان تغییر پیدا  و اکثراً تغییرات اساسی ایجاد شدند و به صحن‌های حرم تبدیل شدند مانند:بنای مسجد زنانه، مسجد ریاض، گنبد اپک میرزا، رواق پس پشت، راهرو سقاخانه، محل چهلچراغ سابق، محل کشیک خانه خدام و بعضاً محل‌هایی مانند مدرسه‌ها تیمچه‌ها یا فضاهای خالی به صورت رواق‌های دارالفیض، دارالشکر، دارلرشرف، دارالسلام، دارالذکر، دارلعزه و دارلعباده درآمدند و صحن موزه رواق کنونی امام خمینی و تعویض صندوق عباسی به صندوق سنگی حاج حسین حجارباشی و نصب ضریح چهارم و نوسازی نقاره‌خانه نیز مربوط به این دوران میباشد.

دوره پس از انقلاب اسلامی در ایران طرح توسعه این حرم با جدیت بیشتر دنبال گردید و این مجموعه شاهد گسترشهای فوق‌العاده‌ای بود و در سال ۱۳۵۹ فضای داخلی بنای حرم توسعه و ایستایی گنبد افزایش پیدا کرد و درب‌های ورودی به بنای حرم در سمت پیش روی و پایین پای مزار، بازگشایی شدند. که صحن جمهوری اسلامی، جامع رضوی، هدایت، کوثر و رواق امام خمینی در این دوره ساخته شده و مجموع مساحت مجموعه از ۱۲ هکتار که در دوره‌های گذشته ساخته تا سال ۱۳۹۲ به ۷۰ هکتار رسید. و توسعه و پیشرفت مجموعه  توسط مهدی عزیزیان مدیریت و اجرا شد.

بطور کلی تخریب حرم علی بن موسی الرضا طی چنده سده اخیر در اثر چهار حادثه دچار تخریبهای جزئی و کلی‌ای گردی:

یکی   در اثر یورش عبدالمومن خان ازبک در سال ۹۷۷ طلا کوبی‌ها و زیورآلات گنبد و گلدسته‌های حرم به تاراج برده شد و توسط شاه عباس صفوی در بین سالهای ۱۰۱۰ -۱۰۱۶ هجری قمری ترمیم گشت دومین تخریب سال ۱۰۸۴ هجری قمری زلزله شدیدی در مشهد رخ داد که سطح خارجی گنبد ترک خورد و تعدادی از خشت‌های زراندود ریخت که شاه سلیمان صفوی گنبد را تعمیر و تجدید طلا کاری نمود که جریان این طلاکاری توسط محمد رضا امامی خوشنویس در چهار ترنج دور گنبد نوشته شده. در سال ۱۳۳۰ هجری شمسی روس‌ها گنبد را به توپ بستند و نقاطی را در بدنه گنبد به اندازه کله قند سوراخ شد که هنوز جای تعمیرها از درون گنبد قابل مشاهده  و در سال ۱۳۳۱ نیرالدوله والی خراسان دستور تعمیر آن را دادو در عاشورای ۱۳۷۳ در یک حمله تروریستی در اثر انفجار بمب در حرم ۲۶ نفر کشته و ۳۰۰ نفر زخمی شدند. خرابی‌های حاصله بر بنا کم بوده و فقط بخشی از کاشی‌کاری‌ها و آینه‌کاری‌های قدیمی آسیب دیدند که بعد ها تعمیر و پس از آن تاکنون در قسمت ورودی‌های مجموعه خادم‌هایی برای بازجویی بدنی و وسایل زائرین، خدمت می‌کنند.در تاریخ 17 اردیبهشت 1394 به دلیل بارش شدید باران، سیلی نادر صورت گرفت که در تصاویر و فیلم های موجود مشاهده شده ،آب باران و سیل تا نزدیکی ضریح مقدسه رسید ولی با اینصورت عاشقان امام رضا علیه السلام همچنان مشغول زیارتند ، هیچ عکس العملی از خود نشان ندادند ولی همزمان خادمان حرم شریف در حال مهار سیل میبودند.

 افراد صاحب نام که در این حرم به‌خاک سپرده شده‌اندپ عبارتند از: هارون الرشید خلیفه عباسی،  شیخ طبرسی از فقهای شیعه قرن ۶ هجری،الله‌وردی خان سپهسالار امپراتوری صفوی، حاکم ایالت فارس امپراتوری صفوی، بانی ۳۳ پل اصفهان و مدرسه خان شیراز،  شیخ بهایی دانشمند عصر صفوی،حر عاملی از فقهای شیعه قرن ۱۱ هجری،شیخ حسنعلی اصفهانی معروف به نخودکی از علمای سده ۱۳ قمری شیعه،عباس میرزا نایب السطنه پسر بزرگ و ولیعهد فتحعلی شاه قاجار متوفی ۱۰ جمادی‌الثانی ۱۲۴۹ قمری

اضافه کردن نظر