خصوصیات گیاهشناسی: چغندر لبویی  -  BEETROOT garden beet خانواده اسفناج CHENOPODIACEAE  نام علمی BETA VULGARIS VAR CONDITIVA

چغندر لبویی همانند سایر گیاهان خانواده Chenopodiaceae از گیاه یک تا چندساله ی Beta vulgaris var. maritime بوجود آمده است و به صورت خودرو در مناطق ساحلی مدیترانه و نیز در آسیا تا غرب هندوستان می روید. Nonnecke علاوه بر مناطق ساحلی مدیترانه مبدأ آن در آفریقا نیز ذکر شده است. گزارشات موجود مصرف آن را به قرون وسطی نسبت می دهند. نخستین بار در قرن 15 میلادی در آلمان مصرف قسمت ریشه ضخیم آن گزارش شده است. انواع امروزی در قرن 19 و 20 میلادی رواج پیدا کرد

.چغندر لبویی گیاهی دوساله که تحت تأثیر سرمای شدید در سال اول نیز به گل می نشیند. این گیاه از خانواده چغندر (Chenopodiaceae) است. قسمت ضخیم چغندر لبویی در انواع کروی شکل از هیپوکوتیل تشکیل شده است که معمولاً بدون ریشه است. این قسمت در انواع دراز و کشیده از ریشه تشکیل می شود. ریشه اصلی این گیاه می تواند تا عمق بیش از یک و نیم متر در زمین نفوذ کند.

گل در محور برگ ها به تعدا 1 تا 5 و اغلب 3 عدد بوجود می آید. گل های دوجنسی دارای 5 کاسبرگ، 5 گلبرگ، 5 پرچم و اغلب دارای 3 کلاله است. گرده افشانی با باد و یا حشرات انجام می گیرد. این گیاه پس از تشکیل میوه، گلبرگ های خود را از دست می دهد ولی کاسبرگ، میوه و بذر با هم نمو می کنند. در میوه چغندر تعداد 3 تا 7 عدد بذر وجود دارد و بنابراین میوه چغندر برای تولید گیاه جدید به خاک سپرده می شود و نه بذر آن. برگ های چغندر بیضی شکل و بدون بریدگی است. ریشه این گیاه نسبتاً عمیق و در مقابل خشکی تا حدی مقاوم است.

برگ این گیاه شبیه برگ چغندر برگی است و تا پایان دوره رویشی به حالت طوقه ای باقی می ماند. برگ ها دارای دمبرگ های طویل، بیضوی شکل و به رنگ سبز تا قرمز دیده می شوند. بین رنگ برگ و رنگ ریشه همبستگی وجود ندارد.  

شرایط محیط رشد:این گیاه خود را به هر نوع آب و هوایی وفق می دهد ولی بهترین رویش در آب و هوایی صورت می گیرد که دارای دمای متوسط و رطوبت نسبی زیاد باشد (همانند آب و هوای معتدل مدیترانه ای). روزهای تقریباً کوتاه (روزهایی با دو ساعت روشنایی) با گرمای زیاد، در افزایش وزن و رشد برگ ها، زیاد شدن سطح برگ و سطح کربن گیری تعادل مطلوبی به وجود می آورد و در نتیجه ریشه غده ای شکل چغندر لبویی تشکیل نمی شود.

همچنین مرحله زایشی با از بین رفتن حالت طوقه ای شکل برگ ها در گیاه آغاز شده و ساقه گلدهنده تا ارتفاع 1.5 متر به وجود می آید. مرحله زایشی در اثر بهارش بوجود می آید و محدوده دما برای بهارش بین صفر تا 18 درجه سانتیگراد است (بیشترین تأثیر در دمای 5 تا 9 درجه سانتیگراد حاصل می شود). روزهای بلند نیز مضافاً در به گل و بذر نشستن این گیاه تأثیر دارد. برعکس دمای زیاد تأثیر گل زدایی (وابهاره) دارد. مرحله زایشی می تواند در سال اول نیز بوجود آید. دلایل این امر نیز بسیار است. از جمله اینکه رشد گیاه در یک فاصله زمانی متوقف شود. یعنی بذر جوانه زده ولی قبل از سبز شدن تحت تأثیر سرما قرار گیرد. یا اینکه بذر افشانده شده در موقع غلطک زدن زخمی شود. ولی علت اصلی همان سرمای ناگهانی بهاره بوده.

بذرپاشی چغندر لبویی در کلیه خاک ها امکان پذیر است ولی زمین های بسیار سنگین به علت مشکل بودن عملیات زراعی و بدشکل شدن ریشه ها و زمین های بسیار سبک به دلیل عدم نگهداری آب در آن برای کشت این گیاه مناسب نیست. مناسب ترین پی اچ خاک برای این گیاه بین 6.8 تا 7.2 است. عملکرد محصول در خاک های شنی هوموسی تا پی اچ 6 کاهش می یابد ولی چنانچه پی اچ پایین تر از 6 باشد باید آهک اضافه شود. در پی اچ های بالای 7.4 این گیاه به وضوح حساسیت نشان داده و می تواند کمبود منگنز را در پی داشته باشد. در این خاک ها کمبود بُر پوسیدگی جوانه مرکزی گیاه را ایجاد می کند.

چغندر لبویی کود نسبتاً زیادی نیاز دارد. چنانچه کود دامی پوسیده در اختیار باشد، استفاده از آن توصیه می گردد. مقدار کود شیمیایی با توجه به نوع خاک و مقدار عناصر موجود در خاک حدود 120 کیلوگرم ازت (در دو مرحله)، 120 کیلوگرم P2O5 و 240 کیلوگرم K2O در هر هکتار است. در بعضی نقاط در زمین های قلیایی استفاده از براکس (20 کیلوگرم در هکتار) و یا اسیدبوریک برای جلوگیری از پیدایش علائم کمبود بُر توصیه می شود.   

شرایط محیط رشد:

این گیاه خود را به هر نوع آب و هوایی وفق می دهد ولی بهترین رویش در آب و هوایی صورت می گیرد که دارای دمای متوسط و رطوبت نسبی زیاد باشد (همانند آب و هوای معتدل مدیترانه ای). روزهای تقریباً کوتاه (روزهایی با دو ساعت روشنایی) با گرمای زیاد، در افزایش وزن و رشد برگ ها، زیاد شدن سطح برگ و سطح کربن گیری تعادل مطلوبی به وجود می آورد و در نتیجه ریشه غده ای شکل چغندر لبویی تشکیل نمی شود.

مرحله زایشی با از بین رفتن حالت طوقه ای شکل برگ ها در گیاه آغاز شده و ساقه گلدهنده تا ارتفاع 1.5 متر به وجود می آید. مرحله زایشی در اثر بهارش بوجود می آید و محدوده دما برای بهارش بین صفر تا 18 درجه سانتیگراد است (بیشترین تأثیر در دمای 5 تا 9 درجه سانتیگراد حاصل می شود). روزهای بلند نیز مضافاً در به گل و بذر نشستن این گیاه تأثیر دارد. برعکس دمای زیاد تأثیر گل زدایی (وابهاره) دارد. مرحله زایشی می تواند در سال اول نیز بوجود آید. دلایل این امر نیز بسیار است. از جمله اینکه رشد گیاه در یک فاصله زمانی متوقف شود. یعنی بذر جوانه زده ولی قبل از سبز شدن تحت تأثیر سرما قرار گیرد. یا اینکه بذر افشانده شده در موقع غلطک زدن زخمی شود. ولی علت اصلی همان سرمای ناگهانی بهاره است.

بذرپاشی چغندر لبویی در کلیه خاک ها امکان پذیر است ولی زمین های بسیار سنگین به علت مشکل بودن عملیات زراعی و بدشکل شدن ریشه ها و زمین های بسیار سبک به دلیل عدم نگهداری آب در آن برای کشت این گیاه مناسب نیست. مناسب ترین پی اچ خاک برای این گیاه بین 6.8 تا 7.2 است. عملکرد محصول در خاک های شنی هوموسی تا پی اچ 6 کاهش می یابد ولی چنانچه پی اچ پایین تر از 6 باشد باید آهک اضافه شود. در پی اچ های بالای 7.4 این گیاه به وضوح حساسیت نشان داده و می تواند کمبود منگنز را در پی داشته باشد. در این خاک ها کمبود بُر پوسیدگی جوانه مرکزی گیاه را ایجاد می کند.

چغندر لبویی کود نسبتاً زیادی نیاز دارد. چنانچه کود دامی پوسیده در اختیار باشد، استفاده از آن توصیه می گردد. مقدار کود شیمیایی با توجه به نوع خاک و مقدار عناصر موجود در خاک حدود 120 کیلوگرم ازت (در دو مرحله)، 120 کیلوگرم P2O5 و 240 کیلوگرم K2O در هر هکتار است. در بعضی نقاط در زمین های قلیایی استفاده از براکس (20 کیلوگرم در هکتار) و یا اسیدبوریک برای جلوگیری از پیدایش علائم کمبود بُر توصیه می شود.
  

ارزش غذایی:

موارد مصرف علاوه بر تهیه انواع اغذیه، سالاد، ترشی، مربا و غیره، در صنایع غذایی نیز از رنگ چغندر استفاده بسیار می شود. چغندر لبویی بسیار مقوی و انرژی زاست. در چغندر لبویی مقادیر زیادی پتاسیم وجود دارد ولی مقادیر ویتامین ث و ویتامین های گروه ب در حد متعارف است. مقدار کاروتین آن بسیار ناچیز ولی نیترات آن نسبتاً زیاد است. قند طبیعی و منیزیم موجود در آن در تشکیل استخوان بندی اطفال مؤثر است. ویتامین ب و فسفر موجود در آن در ترمیم سلول های عصبی نقش داشته و تسکین دهنده اعصاب نیز است. این گیاه ماده رادیواکتیو روبیدیوم نیز دارد که برای افراد مبتلا به ضعف اعصاب نیز مفید .

هر صد گرم از ریشه های این گیاه دارای 88.8 گرم آب، 1.5 گرم پروتیئن، 0.1 گرم چربی، 8.4 گرم کربوهیدرات، 2.5 گرم مواد سلولزی، 0.23 میلیگرم ویتامین ب6، 0.04 میلیگرم ویتامین ب2، 0.02 میلیگرم ویتامین ب1، 10 میلیگرم ویتامین ث، 0.01 میلیگرم ویتامین آ، 335 میلیگرم پتاسیم، 25 میلیگرم منیزیم، 0.93 میلیگرم آهن، 45 میلیگرم فسفر و 30 میلیگرم کلسیم می باشد.

طعم و مزه این گیاه مربوط به نسبت متعادل قند و اسید موجود در آن است. ماده رنگی چغندر لبویی مربوط به غلظت زیاد بتانین است. این گلیکوزید جزو رنگ های گروه آنتوسیانین محسوب نمی شود. از بتانین در صنایع غذایی به منظور تهیه رنگ های خوراکی استفاده فراوان می شود. در برخی موارد چغندر لبویی دارای طعم نامطبوع و تلخ است که مربوط به ماده ساپونین و اسیداگزالیک موجود در آن است. از آب چغندر برای برطرف کردن بیماری های عفونی و ضعف استفاده می شود. خاصیت ضدسرطانی این گیاه نیز به اثبات رسیده است.

برای کاشت این گیاه باید از زمین هایی که دمای آن حداقل +1 درجه سانتیگراد باشد، استفاده نمود. بذر چغندر لبویی را معمولاً در زمین اصلی می پاشند ولی بعضی اوقات نیز به منظور تهیه محصول پیش رس می توان بذر آن را چندین هفته قبل از آنکه هوای بیرون اجازه بذرپاشی در مزرعه را بدهد، در گلخانه یا در بسترهای گرم دیگر افشاند. زمان بذرپاشی در در نقاطی که یخبندان های زمستانه ندارند اواخر تابستان، پاییز و یا زمستان است. در مناطق سردسیری آن را در بهار پس از رفع خطر یخبندان می پاشند. فاصله کاشت و مقدار بذر مصرفی در سبزیکاری مکانیزه، نسبت به تهیه نوع محصول متفاوت است. برای تهیه چغندرهای کوچک کنسروی فاصله ردیفی حدود 25 سانتیمتر و حدود 30 کیلوگرم بذر در هر هکتار در نظر می گیرند. بذر چغندر لبویی معمولی را در فاصله ردیفی بین 25 تا 35 سانتیمتر می پاشند. در این صورت حدود 18 کیلوگرم و چنانچه بذر اصلاح شده در دسترس باشد، حدود 7 کیلوگرم بذر در هر هکتار لازم است. عمق کاشت بین 2 تا 3 سانتیمتر بوده

اضافه کردن نظر