صنعت چرم و چرم دوزی یا سراجی همان چرم سازی یکی از صنایع دستی در ایران میباشد .چرم در دباغی پوست خام جانوران  به‌ویژه گاو از بدست می‌آید. فرایند دباغی پوست فسادپذیر را به یک مادهٔ طبیعی پایدار، دایمی و انعطاف‌پذیر و برای کاربردهای گوناگون تبدیل می نماید.تعریف دیگری از چرم سازی این است که  درحقیقت تبدیل یک کالای فساد پذیرپوست خام به یک کالای غیرفساد پذیر همان چرم می باشد  و در واقع چرم سازی یک عملیات رفت و برگشتی به این معنا که در تبدیل پوست خام به چرم دو لایه اپیدرم لایه اولیه پوست  و لایه هیپودرم لش که لایه سوم پوست  بوده  را حذف و فقط لایه درم را به چرم تبدیل با تبدیل لایه درم کوریوم به چرم باید دولایه اپیدرم و هیپودرم را به صورت مصنوعی به آن اضافه نمود .

باید توجه داشت که  صنعت چرم و صنعت خز با هم متفاوت‌اند و این تفاوت از اهمیت مواد خام مورد استفاده در هر کدام قاب مشاهده است. مواد خام مورد استفاده در صنعت چرم همان محصولات فرعی صنعت گوشت بوده و گوشت ارزش بیش‌تری از پوست  را دارد اما مواد خامی که در صنعت خز به‌کار گرفته می‌شوند، ارزش بیش‌تری از گوشت را داشته و به همین خاطر گوشت به عنوان یک محصول جانبی تلقی شده .چندین راه وجود دارد که در نتیجهٔ آنها این بوده که پوست جانور به یک مادهٔ انعطاف‌پذیر و محکم به نام چرم تبدیل میگردد. چرم کاربردهای مختلفی دارد درساخت  پوشاک مانند شلوار، کراوات، دستکش، کت، کاپشن و کفش ووسایل جانبی مانند کیف، جاکلیدی استفاده بیشتری شده.

 تشخیص چرم طبیعی از چرم  مصنوعی  یا همان چرم ساخت دست انسان در برخی موارد بسیار دشوار بوده و باید با دقت کافی انجام گیرد. چرم طبیعی بسیار گرانتر از چرم مصنوعی میباشد. برخی از کالاهای چرمی اگر با چرم اصل تولید شده باشند، معمولاً دارای شناسنامه بوده که اطلاعات مربوط به کالا در آنها درج شده و تشخیص را برای خریدار راحت تر مینماید. در مورد برخی از محصولات چرمی اگر امکانش وجود داشته  باید به قسمتهای برش خورده آنها نگاه و در آن بخش ها نشانه‌ای از حالت پلاستیکی و نرم مشاهده  از نوع چرم طبیعی میباشد باید چرم را لمس کرد. چرم طبیعی بسیار نرم و منعطف بوده و چرم را بو شود بطوری که چرم طبیعی بوی مشخص و خاص  داشته  و هرگز نمی‌توان از آن کپی‌برداری نمود. میتوان به بافت چرم نگاه کرد اگر گره‌ها، خلل و فرجهای آن طبق الگویی قابل شناسایی باشند، چرم مصنوعی بوده. چرم طبیعی و مصنوعی را از پشت آنها نیز را می‌توان از هم تشخیص بدهید، چرم مصنوعی دارای پوششی در قسمت پشت  بوده که هنگام برش آسیب می‌بیند و کاملاً مشخص میباشد.

تاریخچه چرم در ایران : درگذشته در ایران باستان و امپراتوری های بزرگ مانند مصر و روم ازپوست به عنوان وسیله ای برای دادوستد استفاده و در نوشته‌های مربوط بعد از حمله ی مغول، از خواجه رشید الدین، نشان‌گر آن بوده  که تجارت چرم و پوست در ایران پررونق بوده‌، این اسناد گواه شهرت برخی شهرها مانند تبریزو شیراز در این دوره بوده. در دورهٔ قاجار  همدان مرکز مهم تولید نوعی چرم، معروف به «چرم همدانی» بوده ‌و از پوست گوسفند تهیه می‌شده. در سال ۱۲۶۷ از جمله کارهایی که امیر کبیر به نمایشگاهی در لندن فرستاد پوست بود. به علاوه در این دوره صادرات پوست و چرم از اغلب شهرهای ایران به روسیه و عثمانی و هند رونق بسیاری را داشته. اما توجه داشت که علاوه بر همدان، شهرهای تبریز و اصفهان نیز در تولید و صادرات چرم سهم به‌سزایی داشته‌اند. اولین کارخانه چرم سازی ایران در سال ۱۳۰۸ شمسی در شهر تبریز بنا  و پس از آن در همدان، تهران و اصفهان نیز کارخانه‌هایی تأسیس شد ودر سال ۱۳۱۱ نخسیتن کارخانه ماشینی و مدرن چرم سازی در همدان توسط اردشیر یگانگی بنیان شد. تاریخ فعالیت واقعی صنعت چرم سازی در ایران از تاریخ فعالیت صنعت چرم در همدان محاسبه  میشود. از آن پس این صنعت به تدریج در کشور توسعه یافته و تعداد کارخانه‌های چرم سازی از یک کارخانه در سال ۱۳۱۱ به ۲۲ کارخانه در سال ۱۳۲۲ افزایش پیدا کرد و هنوز هم صنعت خرید و فروش چرم در ایران وجود دارد. شاردن صنعت دباغی و چرمسازی ایران را چنین توصیف کرده که:" این صنعتی دستی است که ایرانیان در آن از همه استادترند" البته گفته شده که  ظاهراً برای نخستین بار انسان توانست از طریقدود دادن پوست خام و استفاده از خاکستر سوختهای کشاورزی  و روغن های خام حیوانی موفق به دباغی پوست گردد.

چرم های متفاوتی وجود دارند:

  چرم  حیوانی : از پوست حیوانات به دست  آمده و نوع حیوان می‌تواند گوسفند، گاو، بز، شترمرغ، مار و ... باشند.

چرم گوسفند: چرمی زیبا با قیمت مناسب می‌باشد و دوام خوبی را داشته.

چرم گاو: چرمی با دوام و مقاوم و با وجود تولید الیاف پیشرفته در بسیاری موارد همچون دستکش ایمنی در کاربردهای شیمیایی و پوشش حرفه‌ای موتور سواری از بهترین نوع بوده.

 چرم انسانی:شرکتی در انگلیس وجود دارد که مطایق قرارداد با افراد داوطلب پس از مرگشان با پوست آنها کمربند کیف و کفش از چرم انسان تولید و با قیمت بالا به صورت محدود به فروش رسانده.

  چرم  گیاهی: با استفاده از تانن (از ریشهٔ tanning به معنای دباغی) و سایر عناصر که در پوست تنه و میوه برخی درختان (درخت مازو) یافت  وتهیه می‌شود، این نوع چرم از نوع انعطاف‌پذیر بوده و رنگ آن قهوه‌ای‌ میباشدو میزان رنگش به ترکیب شیمیایی و رنگ پوست بازمی‌گردد. چرم گیاهی در آب پایدار نبوده و بی‌رنگ می‌باشد و اگر بعد  از خیس شدن، خشکش کنید، چروک شده و از انعطاف‌پذیری و نرمی‌اش کاسته میشود. باید توجه داشت که این نوع چرم  در آب گرم بر شدت چروک شدنش بیش‌تر شده و تقریباً شبیه ژلاتین می‌شود. علاوه بر اینکه سفت شده و احتمالاً شکننده هم  میشود. چرم جوشانده نمونه‌ای از چرمی که با قرار گرفتن در آب داغ شناور شده و سفت می‌شود. در تاریخ گه گاه بعد  از عمل سفت کردنش از آن در زره‌ها و هم‌چنین در اتصال کتاب‌ها هم استفاده میشود. این نوع چرم تنها نوع چرم است که در حکاکی و قالب‌گیری چرم می‌تواند به کار برده شود.

  موادی که در دباغی کاربرد داشته:

-کرومیوم سولفات و دیگر نمک‌های کرومیوم  میتوان  دباغی کرد.( کرومی ۱۸۵۸ )-مواد  آلدهیدی با استفاده از ترکیبات گلوتارآلدهید یا اکسازولیدین دباغی صورت میگیرد.- ترکیبی با کمک آروماتیک مثل گونه‌هایی از نوولاک و نرادول ساخته و دباغی می‌شود.- آلومی که با نمک آلومینیوم در ترکیب با چسبنده‌های گوناگون و منابع پروتئینی مانند فلوئور، زردهٔ تخم مرغ و غیره میتوان دباغی شود .-پوسته خام با ایجاد تراش‌های نازک بر روی پوست، و شناور ساختنش در آهک و همچنین کشیدنش در موقعی که خشک شده دباغی درست میگردد.

  مراحل تهیه چرم

پوست: برای تولید چرم در روش سنتی  بیشتر از پوست گاو برای تبدیل به چرم استفاده  نموده زیرا این نوع پوست نرم‌تر از پوست گاومیش و ضخیم‌تر از پوست گوسفند بوده و در مرحلهٔ لش‌زنی و سایر مراحل برای تبدیل به چرم، امکان صدمه دیدن پوست کمتر  میباشد و از سوی دیگر محصولاتی که با این نوع چرم ساخته مرغوب‌تر و باکیفیت تر است.

شستشو:پوست ها را برای تبدیل به چرم باید به حالت طبیعی بازگردان برای  به همین منظور آنها را ۳ الی ۶ روز در آب نگه داشته تا نمک از پوست خارج و حالت خشکی آن از بین رود.

 موگیری:در این مرحله پوست‌ها را که به حالت طبیعی درآمده‌اند ۳ الی ۱۰ روز در محلول آرد جو یا آهک نگه‌داری کرده و این عمل باعث تخمیر پوست شده  و مو از آن به راحتی کنده می‌شود. از این مرحله به پوست‌ها توله آهکی نیز گفته  شده. فرایند آرد جو کردن در زمستان ۲۰ روز و در تابستان ۱۵ روز طول میکشد.پس از اینکه پوست ها پخته شدند آن ها را از خمـره بیرون می اوردند و هـر کـدام را روی تیر عمودی به نام خار چوغ گذاشته و خـام را داس می کنند، یعنی گوشتهای اضافی آن را کنده، این کار را با چاقوی دو دسته ای به نام داس انجام و سپس پوستها را با دیگر در خمرهٔ آردجو می گذارند تا باز پخته شوند.

 لش‌زنی: مرحله بعد از موگیری بوده و برای این کار پوست را به دو میخ آویزان کرده با داس یا اَرسَن (چاقوی دو دسته با تیغهٔ بلند) چربی ها و ضایعات را از آن جدا می نمایند.

 خوابانیدن در فضله: برای این کار پوست‌ها را برای چند روز در محلولی از آب و فضلهٔ مرغ و کبوتر خوابانده و این عمل باعث از بین رفتن پروتئین‌های اضافی پوست  شده و سبب خرابی چرم می‌شوند و نرمی و لطافت و انعطاف پوست در برابر سرما و گرما شده وبرای نرمی پوست از زاج استفاده می‌شود.

   نمک‌زنی: برای ثابت نگه داشتن حالت پوست و فاسد نشدن به آن  نمک زده تا این مرحله به اصطلاح امروزی پوست سالمبور گفته می‌شود.

  دباغی یا مازوکاری: پوست‌ها را داخل گودال‌هایی به عمق  دو متر گذارده، به روی آنها محلولی از آب و مازو ریخته و لگدمال کرده. پوست‌ها برای دو دوره ی۱۰ روزه، در این محلول می خوابانند و هر روز لگدمال شان میکنند  تا مازو به خوبی وارد پوست شود و سپس آنها را در آفتاب خشک نموده و از این مرحله به پوست‌ها یا توله‌های آهکی چرم گفته .

کاشیکاری: پس از مازوکاری پوستها را در آفتاب خشک کرده و روی تخته ای که در زیر آن چهارپایه یا همان  کرسی  قرار گرفته  گذاشته و قسمت گوشتی آن را با سنگ پا قرار داده .

 نمک‌زنی:چرم‌ها را برای محلولی از آب و نمک قرارد تا نمک به آهستگی جذب آنها  گردد و مانع از فساد و نابودی چرم گردد و در نهایت چرم‌ها رادر آفتاب خشک می‌کنند.

سنگ زنی:پوست‌های نیمه خشک رابر روی تخته‌ای بعضاً به شکل هلال که به خرک مشهور  بوده می‌خوابانند. طرف لش چرم را با سنگ‌پا و طرف رخ چرم را با سنگ صاف معمولی مالیده  تا بلورهای نمک از چرم خارج گردد و موجب خشکی و ترکیدگی پوست نشودو سپس آنها را زیر آفتاب پهن  کرده تا کاملاً خشک شوند.

پیه‌زنی یا پیه‌کاری: این مرحله برای نرمی چرم از پیه آب‌شده استفاده می کنند.

   شستشو:این عمل یک ساعت تا چند روز پس از پیه‌کاری انجام میگردد.

   رنگ‌زنی:پس از شستن نوبت به رنگ زدن چرم ها شده و به این منظور صاحبان چرم آنها را به رنگرزهایی که از قدیم به این کار اشتغال داشته‌اند، می‌دهند. رنگ‌های مختلفی وارد بازار شده‌ ورنگرزها همانند گذشته مایلند از رنگ نارنجی استفاده تا اصالت آن را حفظ نمایند. در گذشته برای رنگ چرم‌ها از گلرنگ، گل و گِل‌وَرَز استفاده میکردند. گل‌ورز گیاه کوچک و سفید رنگ است که از کوهستان جمع‌آوری و برای استفاده خشک‌شدهٔ آن را ساییده با آب مخلوط تا رنگ نارنجی به دست آید. پس از رنگ زدن، چرم‌ها را به میله‌های چوب آویزان می‌کنند تا کاملاً خشک گردد. برای رویه پوست وجوهر گلی و صابون سفید هم برای رنگ کردن استفاده نموده.

 سنگ‌زنی:برای براق شدن چرم روی آن را با سنگ یشم که سنگی سبزرنگ و صاف  بوده  می‌سایند. در گذشته تمام مراحل تولید چرم به روش سنتی حدوداً  سه ماه به طول ‌انجامید.

ملی کالا

اضافه کردن نظر